1. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağı Nedir?
Hukuk düzeni, bireylere belirli haklar tanırken bu hakların amacına uygun kullanılmasını esas alır. Hakkın kötüye kullanılması yasağı, kişilerin kendilerine tanınan hakları, başkalarına zarar vermek veya hukukun genel ilkelerine aykırı davranmak amacıyla kullanmalarını engeller. Bu ilke, Türk hukuk sisteminde Türk Medeni Kanunu’nun 2. maddesinde açıkça düzenlenmiştir:
“Herkes haklarını kullanırken ve borçlarını yerine getirirken dürüstlük kurallarına uymak zorundadır. Bir hakkın açıkça kötüye kullanılmasını hukuk düzeni korumaz.”
2. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağının Hukuki Dayanakları
Hakkın kötüye kullanılması yasağı, yalnızca özel hukuk ilişkilerinde değil, kamu hukukunda da önemli bir yere sahiptir. İşte bu ilkenin dayandığı temel düzenlemeler:
- Anayasa Madde 2: Türkiye Cumhuriyeti’nin sosyal bir hukuk devleti olduğu vurgulanır.
- Türk Medeni Kanunu Madde 2: Hakkın kötüye kullanılmasının hukuk düzeni tarafından korunmayacağı açıkça ifade edilir.
- Borçlar Kanunu Madde 49: Haksız fiillere karşı kusurlu kişilerin sorumluluğunu düzenler.
- 6100 Sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK): Yargılama sürecinde dürüstlük kuralına aykırı hareket edilmesini engelleyen hükümler içerir.
3. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağının Uygulama Alanları
Bu ilke, hukukun birçok alanında kendini gösterir. İşte bazı örnek uygulama alanları:
a) Borçlar Hukukunda
Bir alacaklının, borçlunun durumunu kötüye kullanarak haksız taleplerde bulunması hakkın kötüye kullanılmasıdır. Örneğin, borç tamamen ödendiği hâlde icra takibine devam edilmesi hukuka aykırıdır.
b) Aile Hukukunda
Boşanma davalarında, eşlerden birinin diğerine zarar vermek amacıyla asılsız iddialarda bulunması hakkın kötüye kullanılmasıdır.
c) İcra ve İflas Hukukunda
Borçlunun mal kaçırmak amacıyla muvazaalı işlemler yapması, hakkın kötüye kullanılmasına örnektir.
d) İş Hukukunda
İşverenin, işçiyi haksız yere fazla mesaiye zorlaması veya işçiye mobbing uygulaması hakkın kötüye kullanılması olarak değerlendirilir.
4. Yargı Kararlarında Hakkın Kötüye Kullanılması
Yargıtay ve Anayasa Mahkemesi kararlarında hakkın kötüye kullanılması ilkesine sıkça atıfta bulunulmaktadır.
Yargıtay Hukuk Genel Kurulu 2015/4125 E., 2016/842 K. Kararı:
Davacının, alacağını tahsil etmesine rağmen icra takibine devam etmesi hakkın kötüye kullanılması olarak değerlendirilmiş ve takip iptal edilmiştir.
Anayasa Mahkemesi 2017/112 E., 2018/204 K. Kararı:
Mirasçıların, miras bırakanın borçlarını ödemekten kaçınmak için mal kaçırma işlemlerinde bulunmalarının, hakkın kötüye kullanılması yasağına aykırı olduğuna karar verilmiştir.
5. Hakkın Kötüye Kullanılması Yasağının Unsurları
Bir davranışın hakkın kötüye kullanılması sayılabilmesi için aşağıdaki unsurların mevcut olması gerekir:
- Meşru Görünüm Altında Hukuka Aykırılık: Dışarıdan bakıldığında yasal bir hak kullanılıyor gibi görünse de esasen hukuka aykırı sonuçlar doğurmalıdır.
- Zarar Verme Kastı: Kişinin hakkını, başka bir kişiye zarar vermek amacıyla kullanması gerekir.
- Hakkın Amacına Aykırı Kullanım: Hak, yalnızca öç alma, başkasını zor durumda bırakma veya kişisel menfaat elde etme amacıyla kullanılıyorsa kötüye kullanılmış sayılır.
6. Hakkın Kötüye Kullanılmasına Karşı Yaptırımlar
Hakkın kötüye kullanılması tespit edildiğinde, hukuk sistemi çeşitli yaptırımlar uygular:
- Talebin Reddi: Hakkını kötüye kullanan kişinin talebi mahkeme tarafından reddedilir.
- Tazminat Sorumluluğu: Hakkın kötüye kullanılması nedeniyle zarar gören taraf, uğradığı zarar için tazminat talep edebilir.
- Yaptırım ve Ceza: Bazı durumlarda hakkını kötüye kullanan kişiye disiplin cezası veya idari yaptırım uygulanabilir.
7. Hakkın Kötüye Kullanılmasına İlişkin Pratik Örnekler
- Mal Kaçırma Amacıyla Muvazaalı İşlem: Mirasçılar, mirastan mal kaçırmak için sahte satış sözleşmeleri düzenlediğinde, bu durum hakkın kötüye kullanılmasıdır.
- Kira Sözleşmelerinde Suistimal: Kiraya veren kişinin, kiracıyı tahliye etmek için haksız gerekçelerle dava açması hakkın kötüye kullanılmasına örnektir.
- İş Davalarında Gerçeğe Aykırı Beyanlar: İşçinin, haksız kazanç sağlamak amacıyla çalışmadığı süreler için fazla mesai talep etmesi hakkın kötüye kullanılmasıdır.
8. Hakkın Kötüye Kullanılması İlkesinin Toplumsal Etkileri
Hakkın kötüye kullanılması yasağı, bireyler arasında güven ilişkisini korur ve toplumsal huzuru sağlar. Hukukun adil, güvenilir ve etkili bir şekilde uygulanabilmesi için bu ilkenin titizlikle gözetilmesi gereklidir.
Toplumsal Etkiler:
- Bireyler arası güveni artırır.
- Hukuka olan güveni güçlendirir.
- Adaletin sağlanmasına katkıda bulunur.
Sonuç
Hakkın kötüye kullanılması yasağı, bireylere tanınan hakların toplum yararına kullanılmasını ve hukukun temel ilkelerinin korunmasını amaçlayan önemli bir ilkedir. Kişilerin, haklarını kullanırken dürüstlük ve iyiniyet kurallarına uymaları, toplum düzeninin sağlanması için hayati öneme sahiptir.
