Hukukta Yaptırım ve Çeşitleri

Yaptırım, bir hukuk kuralının ihlali halinde devlet tarafından öngörülen zorlama olarak tanımlanabilir. Yaptırımın maddi ve manevi olmak üzere iki yönü bulunmaktadır. Maddi yönüne “cebir”, manevi yönüne “tehdit” denir. Tehdit, hukuk kuralını ihlalden önce söz konusudur ve bireyler yaptırımla karşılaşacakları korkusuyla hukuk kuralına riayet ederler. Şayet hukuk kuralını ihlal etmişlerse artık fiziki zorlama ile karşı karşıyadırlar.

Yaptırımların çeşitleri şöyle sıralanabilir:

Ceza:

Hukuk kurallarını çiğneyenler çeşitli cezalar ile karşı karşıya kalabilirler. En bilinen cezalar hapis ve para cezalarıdır. Okuldan uzaklaştırma, kamu görevinden çıkarma gibi disiplin cezaları da mevcuttur. 2004 yılında çıkarılan 5218 sayılı Kanunla Türkiye’de idam cezası kaldırılmıştır.

Zorla Yaptırma (Cebri İcra):

Yükümlülüklerini yerine getirmeyenlerin devlet gücü ile yükümlülüklerini yerine getirmesinin sağlanmasıdır. Örneğin, borçlu borcunu ödemiyorsa icra daireleri aracılığıyla onun malvarlığından alınan miktar alacaklıya verilir.

Tazminat:

Hukuka aykırı bir davranış veya işlem neticesinde zarar oluşmuşsa, hukuku ihlal eden taraf zarara uğrayan kişiye tazminat öder. Tazminat maddi ve manevi tazminat olarak iki gruba ayrılır. Maddi tazminat kişinin malvarlığında meydana gelen zararı karşılamaya yöneliktir. Manevi tazminat ise kişinin maruz kaldığı acı ve elemi hafifletmek amacıyla söz konusu olur. Örneğin bir memur hukuka aykırı şekilde kendi unvan ve derecesinin altında bir işte görevlendirilmişse uğradığı maaş ve özlük hakları kayıpları için maddi, yaşadığı üzüntü için manevi tazminat talebinde bulunabilir.

Geçersizlik ve Hükümsüzlük:

Hukukun öngördüğü şekilde yapılmayan hukuksal işlemler geçersiz ve hükümsüz olurlar. Örneğin evlendirme memuru önünde yapılmamış bir nikah işlemi hukuk düzeni tarafından geçerli kabul edilmez.

İptal:

Hukuka aykırı yapılan işlemler mahkemeler tarafından iptal edilebilir. Örneğin, bir kamu görevlisinin bulunduğu dereceden daha düşük düzeyli bir göreve atanması işlemi mahkeme tarafından iptal edilir. Anayasa Mahkemesinin yasama organının anayasaya aykırı çıkardığı kanunları iptali de bu bağlamda değerlendirilebilir.

Yürütmeyi Durdurma:

Bazı hukuka aykırı işlemler vardır ki onların iptali istemiyle açılan davanın sonuçlanmasına kadar bunların uygulamada kalması halinde telafisi güç veya imkansız zarar ortaya çıkabilir. Bu tür bir durumda mahkeme yürütmeyi durdurma kararı verebilir. Esasen yürütmeyi durdurma bir işlemin hukuka aykırı olduğunu ifade etmemektedir. Bununla birlikte mahkeme nihai kararını verene kadar işlem uygulanmaz. Örneğin belediyenin yol yapmak amacıyla bir vatandaşın arsasını kamulaştırma kararına karşı açılan iptal davasında mahkeme yürütmeyi durdurma kararı vermişse, nihai karar verilene kadar belediye arsayı yol yapmak için kullanamaz.