Giriş
İdari yargı, devlet idaresinin ve kamu kurumlarının yaptığı işlemlerin, eylemlerin ve kararların hukuka uygun olup olmadığını denetleyen yargı koludur. İdare hukuku kuralları çerçevesinde idarenin bireyler veya tüzel kişilerle olan uyuşmazlıklarının çözümünde görev alır. Türkiye’de idari yargı, üç dereceli bir sistemle çalışır: ilk derece mahkemeleri olan idare ve vergi mahkemeleri, bölge idare mahkemeleri ve son olarak yüksek yargı organı olan Danıştay. Bu makalede, Türkiye’de idari yargı kuruluşlarının yapısı, görev ve yetkileri ayrıntılı olarak incelenecektir.
İdari Yargının Genel Yapısı
İdari yargı, temel olarak idare hukuku kurallarına tabi olan kamu kurumlarının hukuka aykırı işlemlerini, eylemlerini ve kararlarını denetler. Bireylerin hak ve özgürlüklerini koruma amacı güder ve idare karşısında hukuk devletinin teminatı olarak görev yapar. Türkiye’de idari yargı, üçlü bir yapı ile çalışır:
- İdare ve Vergi Mahkemeleri (İlk Derece Mahkemeleri)
- Bölge İdare Mahkemeleri (İstinaf Mahkemeleri)
- Danıştay (Yüksek Mahkeme)
Her bir idari yargı kuruluşu, kendi yetki ve görev alanı dahilinde idari uyuşmazlıkları çözümler. İdari yargı, idarenin hukuka uygun olarak çalışmasını sağlar ve bu süreçte idare hukuku kurallarına dayanarak kararlar verir.
İdari Yargı Kuruluşları ve Görevleri
1. İdare Mahkemeleri
İdare mahkemeleri, idari yargı teşkilatının ilk derece mahkemeleridir ve genellikle kamu idaresi ile bireyler veya tüzel kişiler arasında doğan uyuşmazlıkları çözer. İdare mahkemelerinin görevleri arasında iptal davaları, tam yargı davaları ve idarenin diğer işlemlerine ilişkin davaların görülmesi yer alır. Başlıca görevleri şunlardır:
- İdarenin tek taraflı olarak yaptığı idari işlemlerin hukuka uygunluğunu denetlemek.
- İdarenin hukuka aykırı eylemleri sonucu doğan zararların tazmini amacıyla açılan tam yargı davalarını karara bağlamak.
- İdari sözleşmelerden doğan uyuşmazlıkları çözmek.
- Kamu görevlilerinin atama, terfi veya görevden alınma gibi işlemlerine ilişkin davalara bakmak.
İdare mahkemelerinin kararlarına karşı, ilgili taraflar tarafından bölge idare mahkemelerine istinaf başvurusunda bulunulabilir.
2. Vergi Mahkemeleri
Vergi mahkemeleri, vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerden kaynaklanan idari uyuşmazlıkların çözüldüğü ilk derece mahkemeleridir. Vergi mahkemeleri, mükellefler ile vergi idaresi arasındaki uyuşmazlıkları ele alır ve vergi hukukuna ilişkin davalarda karar verir. Vergi mahkemelerinin başlıca görevleri şunlardır:
- Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülükler hakkında verilen idari kararların hukuka uygunluğunu denetlemek.
- Vergi cezaları ve vergi borçlarına ilişkin uyuşmazlıkları çözmek.
- Vergi idaresinin işlemlerine karşı yapılan başvuruları incelemek ve karara bağlamak.
Vergi mahkemelerinin kararlarına karşı, ilgili taraflar bölge idare mahkemelerine istinaf başvurusunda bulunabilirler.
3. Bölge İdare Mahkemeleri
Bölge idare mahkemeleri, idare ve vergi mahkemelerinin verdiği kararları inceleyen istinaf mahkemeleridir. İstinaf, bir davanın ilk derece mahkemesi tarafından verilen kararının yeniden incelenmesini ve hukuka uygunluğunun denetlenmesini sağlar. Bölge idare mahkemeleri, hem hukuki hem de maddi olayları tekrar inceleyebilir ve ilk derece mahkemesinin kararını onaylayabilir, değiştirebilir veya bozabilir. Başlıca görevleri şunlardır:
- İdare ve vergi mahkemelerinin verdiği kararların hukuka uygunluğunu denetlemek.
- İlk derece mahkemelerinin kararlarına yapılan istinaf başvurularını karara bağlamak.
- İlk derece mahkemesinin kararını yerinde görmediği durumlarda kararı bozmak ve gerekli görüldüğünde dosyayı ilgili mahkemeye geri göndermek.
Bölge idare mahkemelerinin verdiği kararlara karşı, ilgili taraflar temyiz yoluna başvurarak Danıştay’a itirazda bulunabilirler.
4. Danıştay
Danıştay, Türkiye’de idari yargının en yüksek yargı organıdır ve ilk derece mahkemesi olarak belirli idari davalara bakma yetkisine sahiptir. Aynı zamanda, bölge idare mahkemelerinin kararlarına karşı yapılan temyiz başvurularını inceler. Danıştay’ın başlıca görevleri şunlardır:
- Kamu yararı ve hukukun üstünlüğü ilkesi doğrultusunda, idarenin düzenleyici işlemlerine karşı açılan iptal davalarında ilk derece mahkemesi olarak karar vermek.
- Bakanlar Kurulu kararlarına karşı açılan davalarda karar vermek.
- Bölge idare mahkemelerinin kararlarına karşı yapılan temyiz başvurularını incelemek.
- İdari yargıda içtihat birliğini sağlamak ve emsal kararlar oluşturmak.
- Yargı denetimi kapsamında, idarenin eylem ve işlemlerini hukuka uygunluk açısından değerlendirmek.
Danıştay, idari yargıdaki en üst denetim organı olarak, idarenin işlemlerini hukuka uygunluk yönünden denetleyerek kamu yararını ve bireylerin haklarını koruma görevini üstlenir. Ayrıca, içtihat birliğinin sağlanması amacıyla emsal kararlar verir ve idari yargının gelişimine katkıda bulunur.
İdari Yargının İşleyişi
İdari yargı, genellikle iki tür dava kapsamında görev yapar: iptal davaları ve tam yargı davaları. İptal davaları, idarenin hukuka aykırı bir işleminin iptali talebini içerirken; tam yargı davaları, idarenin eylemleri veya işlemlerinden doğan zararların tazmin edilmesini talep eder. İdari yargıda dava süreci şu şekildedir:
- Dava açma süreci, ilgili kişinin idareye başvurarak işlemin iptalini veya zararın giderilmesini talep etmesiyle başlar.
- İlgili idare başvuruya olumsuz yanıt verdiğinde veya cevap vermediğinde, kişi idari yargı mercilerine başvurabilir.
- İlk derece mahkemesi olan idare veya vergi mahkemesi davayı karara bağlar.
- Karara itiraz edilmesi durumunda, dava bölge idare mahkemesine taşınabilir.
- Bölge idare mahkemesi kararına karşı temyiz başvurusu Danıştay’a yapılabilir.
Sonuç
İdari yargı kuruluşları, bireylerin idare karşısındaki haklarını korumak ve idarenin hukuk devleti ilkelerine uygun olarak faaliyet göstermesini sağlamak amacıyla görev yapar. İdare ve vergi mahkemeleri, bölge idare mahkemeleri ve Danıştay, idari yargının temel unsurlarıdır. Bu mahkemeler, idarenin hukuka aykırı işlemlerini denetleyerek ve haksız eylemlerinden doğan zararları gidererek bireylerin haklarını güvence altına alır.
