EDİMİN ÇEŞİTLERİ
Edimin çeşitlerini 5 farklı açıdan sıralayalım. Bu açılar;
- 1-Konularına Göre Edim
- 2-Sürelerine Göre Edim
- 3-Bölünmelerine Göre Edim
- 4-Doğurdukları Sonuçların Türüne Göre Edim
- 5-Bir Ferde veya Bir Topluluğa Yapılan Edimler
1. Konularına göre
a. Yapma (olumlu) ve yapmama (olumsuz, kaçınma) edimleri
1) Olumlu edim (verme ve yapma): Olumlu edim, bir yapma edimi olduğu için, verme veya yapmaya ilişkin edimler buraya girer. Borç doğuran sözleşmelerin konusu, çoğunlukla olumlu edimleri içerir. Hizmet, vekâlet, çıraklık ve eser sözleşmeleri, bu sözleşmelere örnek gösterilebilir.
2) Olumsuz edim (yapmama ve katlanma): Borçlu, hukuk kurallarına göre yapmaya yetkili olduğu bir işi yapmamayı veya başka bir kişinin davranışına katlanmayı vaat etmektedir. Sözleşme ve kanundan doğabilir. Ekonomik ve ticari hayatın önemli bir kısmı, olumsuz edimlere dayanır. İrtifakların tamamı olumsuzdur, irtifaklar ancak katlanma ve kaçınma olur, olumlu edim olmaz.
Yapmama edimi: Borçlu, hukuken yapabileceği bir eylemi veya işlemi yapmamayı taahhüt eder.
Bu tür edimler daha çok ekonomik faaliyetin sınırlanması sonucunu doğurur. Örneğin rekabet yasağı, işçinin işverene karşı borçlandığı edim bir yapmama edimidir. Sözleşme ile kabul edilen yapmama edimlerinin, kişilik haklarını, TBK mad. 27’ye girecek ölçüde sınırlamaması gerekir. Bununla birlikte borçlu, yapmamayı vaat ettiği edimlere aykırı hareket ederek hukuki işlem yaptığı takdirde, bu işlemler geçerlidir. Zira yapmama edimleri, borçlunun tasarruf yetkisini sınırlamamaktadır.
Katlanma edimi: Borçlu, hukuken yetkili olmasına rağmen, başkaları tarafından hukuki hâkimiyet alanına yapılacak bir davranışa katlanmayı, ona karşı koymamayı üstlenir. İzin verme edimleri de katlanma edimlerinin bir türüdür. Kira örneğinde, kiralanan şeyin kiracıya teslimi bir verme, yapma edimini; kiracının kiralananı kullanmasına katlanma, katlanma edimini; kiralayanın ise kiralananı kullanmaması, yapmama edimini oluşturmaktadır. (MK mad. 737)
b. Kişisel edim – maddi edim
1) Kişisel edim (iş görme edimi): Edimin ifasında borçlunun kişiliği önemlidir. Borçlunun bedeni veya fikri bir güç ve emek sarf etmek suretiyle yerine getirmek zorunda olduğu edimdir. Borçlunun kişiliğine bağlı kişisel edim ve borçlunun kişiliğine bağlı olmayan kişisel edim olarak ikiye ayrılır.
Borçlunun kişiliğine bağlı kişisel edim, borçlu tarafından (doktor, müzisyen, ressam, mimar gibi) yerine getirilir. Borçlu edimini şahsen yerine getiremeyecek duruma düşerse imkânsızlık nedeniyle borç sona erer. Sonraki imkânsızlık, borçlunun kusuruna dayanıyorsa, tazminat ödeme borcu doğar. Borçlunun kişiliğine bağlı olmayan kişisel edimlerde borçlunun şahsen yerine getirmesi şart değildir. Kişisel beceri, yetenek ve özellik gerektirmeyen borç ilişkilerinde durum böyledir. Yapmama edimleri kişisel edimlerdir.
2) Maddi edim (eşyaya ilişkin edim): Borçlu, edimi, malvarlığından bir şey vermek suretiyle yerine getirir. Borçlunun kişiliğine sıkı sıkıya bağlı edim, borçlu tarafından yerine getirilir. Buna karşılık maddi edim, üçüncü bir kişi tarafından da yerine getirilebilir. Bu tür edimlerde borçlunun kişiliği önemli değildir.
Kişisel edimde borç, borçlunun kişisel yeteneği ile sınırlıdır. Oysa maddi edimde borçlu, malvarlığının durumuna bakılmaksızın borçlandığı edimin tamamını ifa etmek zorundadır. Müteahhidin edimi kendi kapasitesiyle sınırlı değildir, tacirdir. Kişisel edim, borçlunun ölümü üzerine mirasçılara geçmez. Maddi edimler mirasçılara geçer.
2. Sürelerine göre
a. Sürekli edimler:
Edim zaman içinde sürekli bir davranışla yerine getirilebiliyorsa, sürekli edimdir. Örneğin hizmet sözleşmesinde işçinin edimi, kira sözleşmesinde kiralayanın borçlandığı edim böyledir.
Süreklilik, edimin, zaman yönünden hiçbir kesintiye uğramadan, aralıksız ifası anlamında değil, davranışın fiili ve hukuki yönden bütünlük teşkil edecek şekilde uzun bir zaman süresi içinde yerine getirilmesi şeklinde anlaşılmalıdır. İfa hazırlıkları uzun sürse bile ifa alacaklı yönünden bir anda ve bir defada gerçekleşiyorsa, sürekli edim söz konusu olmaz.
b. Ani (bir defalık) edimler:
Edimin zaman içinde bir defada, bir tek davranışla yerine getirilmesidir. Bir edimin yıllara yayılmış olması ani edim olmasına engel değildir. Müteahhidin edimi, eser sözleşmesi ani edimlidir. Kat karşılığı inşaat ani – sürekli karmaşığı bir sözleşmedir.
c. Dönemli edimler:
Edim, zaman içinde belli aralıklarla, düzenli veya düzensiz olarak tekrarlanmaktadır. Borçlu, borçlanmış olduğu edimi belirli dönemlerde yerine getiriyorsa, dönemli bir edim vardır. Kiraya verenin edimi ani edimdir, kiracının ödemesi dönemlik edimdir.
3. Bölünmelerine göre
Bölünebilir edim: Edim konusunu oluşturan şey, niteliğinde bir değişiklik veya değerinde esaslı bir azalma olmaksızın, parçalara bölünebiliyorsa, buna bölünebilen edim denir.
Bölünebilen edimlerde, edimlerden yalnız bir kısmının ifasının imkânsız olması halinde, sadece o kısım için imkânsızlık söz konusu olur.
Bölünemeyen edim: Edim konusu itibariyle aynı olan birden çok kısmi edimlere bölündüğü zaman, niteliğinde bir değişme, değerinde esaslı bir azalma meydana geliyorsa, buna bölünemeyen edim denir. Bölünemeyen edimlerde, edimlerden bir kısmının imkânsız olması, edimin tamamının imkânsızlaşması sonucunu doğurur.
4. Doğurdukları sonuçları türüne göre
Fiili edim: Doğurduğu sonuç itibariyle sadece dış dünyada bir değişiklik meydana getirir. Bedensel hizmet edimleri örnek gösterilebilir.
Hukuki edim: Edim sadece hukuki bir sonuç doğurmaktadır. Alacağın devri, bir haktan feragat örnektir.
Fiili ve hukuki edim: Fiili ve hukuki edim, bir arada bulunmaktadır.
5. Bir ferde veya bir topluluğa yapılan edimler
Ferde yapılan edim: Edimin muhatabı tek bir kişi ise, ferde yapılan edim söz konusudur. Bir topluluğa yapılan edim: Burada edim, aynı tür ve biçimde olmak üzere birçok kişinin yararına gerçekleşir.
