SOSYAL GÜVENLİĞİN ULUSLARARASI BOYUTU

          Yabancı ülkede çalışan işçilerin sayıları arttıkça yabancıların sosyal güvenliğe ilişkin sorunlarının çözümlenmesinde ülkeler arası işbirliği zorun hale gelmiştir. Uluslararası sosyal güvenlik hukuku, bir ülkenin yabancılık unsuru taşıyan ya da yabancı hukuka gönderme yapan sosyal güvenlikle ilgili normların bütünüdür. Başka bir anlatımla, uluslararası sosyal güvenlik hukuku yabancılık unsuru taşıyan bir olaya hangi ülkenin sosyal güvenlik normlarının uygulanacağını belirler ki bu anlamda normlar çatışması (kanunlar ihtilafı) hukuku söz konusudur. Bu normlar iki ya da çok taraflı sözleşmeler şeklinde ortaya çıkar.

Çok taraflı anlaşmalara örnek olarak, BM, ILO, Avrupa Konseyi gibi devletlerarası kuruluşların, birden çok ülkenin katıldığı anlaşmalardır. Belirtelim ki uluslararası sosyal güvenlik hukuku içinde normlar çatışması söz konusu olduğunda kural “ülkesellik (mülkilik)” ilkesidir. Bazen de istinaen bir ülkenin sosyal güvenlikle ilgili normu ilgili kişiyi gittiği ya da çalıştığı yerde takip eder ki buna da “kişisellik” ilkesi denir. Bunda kişinin vatandaşlığı rol oynar. Bu durum daha çok geçici olarak yabancı ülkeye gidiş ve gelişte ortaya çıkar.

 

BAZI ÜLKELERDE SOSYAL GÜVENLİK

 Almanya ve Birleşik Krallık diğer ülkelere model olma anlamında özel bir yere sahiptir. Fransa ise cömert aile yardımlarıyla ün salmıştır. Şili ise dünyada sosyal güvenliği bireysel fonlama esasına dayandıran ilk ülkedir.

Almanya’da Sosyal Güvenlik:

1. Tarihi Gelişim

          Almanya Dünyada sosyal sigortaları kuran ilk ülkedir. İmparator I.Wilhem’in 1991 de halka ilan ettiği fermanla kabul edilmiştir. Bismarck Modeli de denir. Bu ülkede sosyal sigortaların diğer devletlerden daha erken kurulmuş olmasında Prusya’nın geleneksel baba devlet, otoriter devlet anlayışının yardımıyla Almanya’nın Avrupa’daki ekonomik liberalizmin ve ferdiyetçi görüşlerin fazla etkisinde kalmamasının rolü de büyüktür. Sistem üç aşamada ve üç kanunla vücut bulmuştur. 1883 Hastalık Sigortası, 1884 İş Kazaları Sigortası ve 1889 Yaşlılık ve maluliyet sigortası. Hastalık sigortasının yönetimi mevcut sandıklara, iş kazasının yönetimi meslek derneklerine, malullük ve yaşlılık sigortasının yönetimi de her federe devletin resmi makamlarına bırakılmıştır. 1911 de dul ve yetim aylıkları da eklenmiştir.1925 de meslek hastalığı sigortası eklenmiştir. 2. Dünya Savaşından sonra konu ile ilgili pek çok reform yapılmıştır. Savaşın neden olduğu zararların karşılanması amacıyla Savaş Kurbanları Kanunu çıkartılmıştır. Alman Sosyal Güvenlik Hukuku başta Avusturya, İtalya, Hollanda, Belçika, Lüksemburg, İsveç ve Norveç gibi pek çok ülkeye örnek oluşturmuştur. 1981 de sanatçılar için özel bir sigorta kanunu çıkartılmıştır.

• Bugünkü Durum

1975-1995 yılları arasında kademeli olarak yürürlüğe koyduğu “Sosyal Kanun” ile dağınık haldeki tüm sosyal güvenlik mevzuatı tek bir kod içinde toplanmıştır. Alman sosyal güvenlik sistemi esas itibariyle “sosyal sigorta” tekniğine dayanır. Devletin GSYİH içinde sosyal güvenliğe ayırdığı pay %25 dir. Sigortalı sandığını seçme hakkına sahip olmakla birlikte aylık geliri her yıl belirlenen limiti aşan kişiler hastalık sigortasına girmek zorunda değildir. Ayrıca memurlar, yargıçlar, askerler, din adamları da hastalık sigortasının kapsamı dışındadır. Bunların sağlık giderleri memurluk ilişkisi çerçevesinde ait olduğu kamu kurumu tarafından karşılanır. Buna hizmeti dışarıdan satın alma ilkesi denir ki bu bir çeşit kamu yardımı niteliğindedir. Bu ülkede yaşlılık aylığının sınırı kadın ve erkekte kural olarak 65 tir ancak 2012 den itibaren yaş 67 ye yükseltilmiştir. 2002 yılından itibaren bireysel emeklilik sistemi yürürlüğe konulmuştur.

 

Birleşik Krallık’ta Sosyal Güvenlik

1. Tarihi Gelişim

          Sosyal Güvenlik hareketlerine en önce başlanan ve getirdiği yenilik ve ilkelerle diğer ülkelere model oluşturan ülkelerden ikincisi Birleşik Krallıktır. Sosyal güvenlik sisteminin başlangıcı olarak 1897 tarihi gösterilir. 1897 de iş kazasına uğrayan işçilere kusurlu olup olmadıklarına bakılmaksızın tam bir tazminat ödeme yükümlülüğü getirilmiştir. 1911 de Başbakan Llyod George zamanında 1911 de kabul edilip 1912 de yürürlüğe konulan Ulusal Sigorta Kanunu ülkeye zorunlu sigortalılık ilkesini getirmiştir. Aylık veya haftalık ücretlerden belli oranlarda prim alınır. Analık yardımı da hastalık yardımları gibi karşılıksız olup en az 182 gün Birleşik Krallıkta geçirilmesi gerekir. Bu kanun sadece hastalık ve sakatlık sigortasını değil en önemlisi işsizlik sigortasını da düzenlemiştir. Dünyada ilk zorunlu işsizlik sigortasını kurmuştur. İşsizlik sigortası işçi, işveren ve devletin eşit oranda prime katılması esasına dayanır.

• Beveridge Raporu

Birleşik Krallık sosyal güvenlikteki asıl ününü 1942 yılında yayılan “Beveridge Raporu” sonrası gelişmelerle yapmıştır. Raporda temel ilke ilk olarak yoksulluktan kurtulma kabul edilmiş ve çözüm yolları aranmıştır. Gerçekten sosyal güvenliğin temel amacı ihtiyaçların karşılanması, ülkede yoksulluğun yok edilmesidir. Sosyal güvenliğin ikinci amacı “ailenin korunmasıdır”. Bu rapora göre bir ülkede sosyal güvenliğe üç yolla ulaşılır.

• Zorunlu sosyal sigorta örgütü
• Sigorta kapsamına giremeyen kesimler için ulusal yardım örgütü
• İsteğe bağlı özel sigorta

Raporda ileri sürülen önerileri 6 noktada toplamak mümkündür.

1.Yönetimde birlik,

2. Primlerde birlik ve ödemede zorunluluk,

3. Tam çalıştırma ve sağlık politikasında bütünlük,

4. Kişisel Sorumluluk,

5. Ailenin ihtiyaçları,

6. Yaygın bir sosyal güvenlik

• Savaştan Sonraki Gelişmeler

Birleşik krallıkta 1911 tarihli Kanunla başlamış olan ve zaman içinde genişleyen ve gelişen hastalık ve sakatlık sigortası programları kapsamına 1946 da bağımsız çalışanlar da alınmıştır. 1994 tarihli değişiklik ile hastalık ve sakatlık sigortası birleştirilerek buna iş göremezlik yardımı adı verilmiştir. II. Dünya Savaşından sonra 1948 tarihli kanun ile Sosyal Yardımlar (kamu yardımları) özellikle aile yardımı çok artmıştır. Birleşik Krallıktaki Sosyal Güvenlik Mevzuatı genel olarak 1975 yılında Sosyal Güvenlik Kanunu içinde toplanmış ise de bu kanun daha çok katılmalı sosyal güvenlik rejimini ilgilendirmektedir. Bugün ülkede sağlık ve sosyal güvenlik işlerini 1968 den beri Sağlık ve Sosyal Güvenlik Dairesi yürütmektedir. 1980 yılında çıkarılan Sosyal Güvenlik Kanunda ve 1976 tarihli Ek Yardımlar Kanunda esaslı değişiklikler yapılmıştır. 1994 tarihli Hastalık Parası Kanunu ile hastalık ve iş kazası primleri devletten alınıp işverenlere yüklenmiştir. 1995 de aynı kanunda yapılan değişiklik ile hastalık ve iş kazası sigortaları birleştirilerek “iş göremezlik yardımı” adını almıştır.

Birleşik Krallıkta 8000 poundu aşan bir malvarlığına sahip olmama veya bu miktarı aşan yıllık bir gelire sahip olmama sınır olarak alınmıştır.

Sosyal Güvenlik Kanununda 1998 ve 2000 yıllarında yapılan değişiklik ile sosyal güvenlik yardımları ülkedeki vergi sistemi ile yakından ilişkilendirilerek birçok kamu yardımı (katılmasız rejim) vergi indirimi olarak adlandırıldı.

Bu gün ülkede belirli şartları haiz herkes çalışsın çalışmasın gelir desteğine sahiptir.

Bugün iki türlü işsizlik birisi kazanca bağlı (katılmasız), ikincisi prime bağlı (katılmalı) iş arayanlar programlarıdır.

Emeklilik yaşı 2010 yılından itibaren erkekler ve kadınlarda 65’te eşitlenmiştir.

 

Fransa’da Sosyal Güvenlik

          Bu ülkede sosyal sigortalara ilişkin derli toplu düzenlemeler 1930 lu yıllarda başlamış ise de hastalık, analık, malullük, yaşlılık ve ölüm riskleri ya çalışanların kendi istekleriyle seçtikleri bir sigorta kurumu ya da il sandıkları tarafında karşılanmaktaydı. 1932 tarihli kanunla çalışanlara ilk defa aile yardımı getirilmişti. Bugünkü sosyal güvenlik siteminin temelleri 1945 tarihli reform yasasıyla atılmıştır. Esas itibariyle iki temelden oluşmaktadır. Bunlar “genel rejim” ve “tamamlayıcı rejim”  olarak adlandırılır. Bunların dışında kalanlar ise diğer yasal rejimleri oluşturur.

          Genel Rejimin yapısı, yönetim kurulları işçi ve işverenleri ulusal planda temsil eden sendikal örgütler tarafından eşit sayıda atanan üyelerden oluşan kurumlara dayanmaktadır. Yönetimi ise yerel, bölgesel ve ulusal düzeydeki sandıklarca sağlanmaktadır. Bireyler sandık seçme serbestisine sahiptir. Finansmanı, işçi ve işverenden alınan vergiler ile tüm gelir vergisi mükelleflerinden alınan %1,1 oranındaki sosyal katılım vergisinden sağlanır. Primsiz sosyal güvenlik rejimi içinde analık ve özel yaşlılık yardımları yer alır. Genel rejim içinde yer alan bir başka sosyal yardım da aile ödenekleridir. Aile ödenekleri cömertçe ve karşılıksız olarak yapılır. Engelliler için yapılan yardımlar ve kira yardımları da vardır. Ayrıca ailelere vergi indirimleri de sağlanır.

          Tamamlayıcı programlar da mevcut olup, zorunlu veya isteğe bağlı olarak öngörülmüştür. Nitekim emeklilik ve işsizlik sigortalarına ilişkin olanlar zorunludur.

          Diğer yasal sosyal güvenlik rejimleri ise sanayici, tüccar, esnaf, sanatkâr, serbest meslek erbabı, tarım işçiler, tarımda bağımsız çalışanları kapsayan programlardır.

          Fransa’da primlere dayalı rejim içinde, hastalık, analık, sakatlık, iş kazası ve meslek hastalığı, yaşlılık, işsizlik ve ölüm sigortaları yürürlüktedir.           

          Genel işsizlik ödeneğinin ödenmesi en çok 42 ay olarak sürmektedir. Ayrıca prime bağlı bulunan işsizlik ödeneği süresi bitince bazı şartlarla en çok 12 ay süre ile özel dayanışma biçiminde ödenmektedir.

60 yaş olan kanuni emeklilik yaşı kademeli olarak artırmak ve 2018 yılında sabitlenmek suretiyle 62 yaş, 65 olan emekli maaşı alma hakkının kazanılması yaşı da kademli olarak 2023 yılında sabitlenmek üzere 67 ye çıkarılmıştır.

 

Şili’de Sosyal Güvenlik

          Dünyada sosyal güvenlik sistemini “bireysel-özel” fonlama esasına dayandıran ilk ülkedir. 32 adet sosyal güvenlik kurumu ve 230 dan fazla sosyal güvenlik programı vardır. Bireylere sosyal güvenlik primlerini özel sigorta şirketlerinin veya bankaların kurdukları ve kısaca AFP olan özel fon yönetimi kuruluşlarına ödeme zorunluluğu getirilmiştir. Bu sistem “özel fonlama” sistemidir.

          Bu sistemde her çalışan kendisi, ya emeklilik yaş sınırına kadar  (erkeklerde 65, kadınlarda 60) ya da alacağı ortalama emekli aylığı son 10 yıllık ortalama %70 ne ulaşıncaya dek prim ödemek zorundadır. Bunun için her çalışan emeklilik yaşına kadar ücretinin %10 oranında prim kesilerek işveren tarafından AFP de ki özel hesabına yatırılır. Bu prim yaşlılık içindir. Ayrıca %3 oranında da malullük ve ölüm sigortası için kesilir. Sigorta birikimleri asgari emeklilik aylığından yüksek ve son 10 yılın ücret ortalamasının %50 sini sağlayacak orana ulaşmışsa sigortalı istediği zaman emekli olabilir. Silahlı Kuvvetler ve polis örgütü bu sistemin dışında bırakılmıştır. Şili sisteminin 3 temel özelliği vardır.

• Bu sistemde bireysel tasarruf (fon) yöntemi benimsenir
• Fonlar özel fon şirketleri (AFP) tarafından yönetilir.
• Sigortalılar emeklilik fonlarını seçme, bir fondan diğer fona geçme hakkına sahiptir.

          Bu sistemde yönetim maliyeti oldukça yüksektir. Brüt ücretin %5-9 arası bir komisyon alınmaktadır. Şili dünyada sosyal güvenlik sistemini özelleştiren ilk ülkedir.

ABD’de Sosyal Güvenlik

          ABD’nin sosyal güvenlik sistemini “sosyal sigorta ve sosyal yardım programlarından oluşur.

          1930’lu yılların büyük ekonomik krizi ülkede sosyal güvenlik sistemini kurmaya zorlamıştır. Başkan Franklin D. Roosevelt’in 1932 de uygulamaya koyduğu ulusal gelirin daha adil dağıtılması “New Deal” (Yeni Dağıtım) politikaları çerçevesinde önderliğini yaptığı ve bugün hala daha yürürlükte bulunan Sosyal Güvenlik Kanunu 1935 de kabul edilmiştir. Kısaca OASDI olarak adlandırılan (yaşlılık), (ölüm) ve (sakatlık) sigortaları bu kanunun düzenlediği en önemli programdır. OASDI federal hükümet tarafından tek elden yönetilir. OASDI ücretli ve bağımsız çalışanların sosyal güvenliğini sağlar, demiryollarında çalışanlar, askerler ve memurlar için başka programlar vardır. OASDI dışında ücretli ve bağımsız çalışanlar için işletmeler düzeyinde özel programlar, yaşlılık sigortaları ve fakirlere yapılan kamu yardımları söz konusudur. ABD de emeklilik yaşı kadın ver erkeklerde 65 yaştır. Daha az emekli aylığı almaya razı olmaları halinde 62 yaşında da emekli olmaları mümkündür.

          İşsizlik ve iş kazası sigortaları ise eyalet kanunlarında düzenlenmiştir. Primlere sadece işçi ve işveren katılır. Bu ülkede işçi ve işverenlerin sosyal sigortalara katılım oranı eşittir.

          Bireysel emeklilik programları da bu ülkede yıllardır işletmeler düzeyinde yaygın bir uygulama alanı bulmaktadır.

          ABD sosyal güvenlik sisteminin yumuşak karnı, sağlık hizmetlerinin çok pahalı olması ve çoğunluğu düşük gelirli olan büyük halk kitlesinin sağlık sigortasından yararlanamamasıdır. ABD de yeni düzenleme ile ülkenin halen en yaygın sosyal güvenlik uygulamalarından birisi olan “Medicaid” sisteminin kapsamı genişletilmiş, yoksulluk sınırının altındaki kişiler bu sisteme dâhil edilmiştir. Buna göre 2014 yılından itibaren yoksulluk sınırının altındaki kişiler her eyalette bu programdan yararlanma imkânına sahip olacaktır.

Yeni düzenleme ile kişiler, işvereni tarafından desteklenen sağlık planı ya da eyalet tarafından sunulan diğer kamusal sigorta programlarından birinin (Medicaid, veya Medicare) kapsamında olmak zorundadır. Bunları tercih etmeyen kişi özel sağlık sigortası yaptırmak zorundadır.

Diğer bir yenilik çocuklar 26 yaşına kadar ailelerinin sağlık planlarından yararlanabilecektir.

Yıllık geliri yüksek olan ABD vatandaşları bir anlamda yıllık geliri düşük olanlar için zorunlu birikim yapmış olacaktır.

 

İsveç’te Sosyal Güvenlik

          İsveç, ulusal güvenlik tekniğine dayalı, yani herkesi kapsamına alan, kazanca göre değişen yüksek primlere dayalı, vergi ve primlerle finanse edilen, sosyal güvenlikte teklik ilkesini benimseyen bir ülkedir. Beşikten mezara herkese sosyal güvenlik sunmayı amaçlayan basit bir tekniğe sahiptir. Parasal ve ayni yardımlar dışında sosyal hizmetlerin de çok ağırlıklı olduğu rejime dayanır. Dünyada sosyal güvenlik amacıyla zorunlu kesintilerin en yüksek olduğu ülkedir. Bütün sigorta branşları için toplam gelirin %39 oranında prim alınır. Bunların tamamına yakını işveren tarafından ödenir.

          Yaşlılık sigortası 1913 de, iş kazası 1930 da isteğe bağlı işsizlik sigortası 1934 de çıkarılmıştır. 1935 de emekli aylıkları iyileştirilmiş, analık ve yetim yardımları kanunu çıkarılmıştır. 1955 de tüm vatandaşlara ücretsiz sağlık hizmeti sigortası kurulmuştur. Ulusal sağlık sigortası vergi ve primlerle finansa edilir.

          Yeni sistemde yardımlar “katılmalı” ve “katılmasız” olmak üzere ikiye ayrılır. Yaşlılık, sakatlık, iş kazası, hastalık ve işsizlik katılmalı rejime, sağlık sigortasından yapılan ayni yardımlar ise katılmasız rejime aittir. Katılmalı rejim esas itibariyle işverenler tarafından finanse edilir.

          İşveç’te yeni kanunda yaşlılık aylıkları üçayaklı bir sisteme dayanır.

1. Tüm nüfusu kapsama alan kazanç esaslı zorunlu aylıktır. İsveç’te emeklilik yaşı erkek ve kadın için 65 dir. Tam aylığa hak kazabilmek için en az 30 yıl çalışmış olmak şarttır. Aylıkların miktarı çalışma yılları arttıkça artar, bunun üst sınırı yoktur. Ancak hayat beklentisinin arttığı oranda da aylık miktarı azalır.
2. İkinci ayak yaşlılık aylığına “garanti aylık” denir. Aylığın miktarı ülkedeki fiyat endeksine göre belirlenir. Bekâr bir sigortalı yılda yaklaşık 9000 Euro garanti aylık alır. Ancak bunun için 65 yaşın doldurulmuş olması gerekir.
3. Üçüncü ayak ise işçi sendikalarıyla işveren sendikaları arasında ulusal düzeyde yapılan toplu iş sözleşmeleriyle kararlaştırılan mesleki aylıklardan oluşur. Finansmanı tamamen işverene aittir.

Hastalık sigortasının parasal yardımlarında bekleme süresi yoktur. Eski analık yardımının yerini ebeveyn yardımı almıştır. İş kazası sigortası 1976 tarihli ayrı kanunla düzenlenir. Sakatlık sigortası tıbbi yardımlar yanında parasal yardımlar ve iş göremezlik geliri de sağlar. İsveç’te işsizlik sigortası 20 yy başlarında işçi sendikaları tarafından kurulmuş ve onlar tarafından yönetilmektedir. Sağlık sigortasının yönetimi yerel idarelere ve belediyelere bırakılmıştır.  Diş bakım ve tedavisi de kısmen sağlık sigortasına benzer.

 

Çin Halk Cumhuriyetinde Sosyal Güvenlik

          1978 de Çin de Sosyal Güvenlik Reformu yapılmıştır. Çin Sosyal Güvenlik sisteminin başlangıcında en önemli üç dayanağı “yaşlılık sigortası”, “sağlık sigortası” ve “işsizlik sigortasıdır”

          2010 yılında kapsamlı bir sosyal güvenlik reformu yapıldı. Çin’in sosyal güvenlik sistemi beş ana sosyal sigorta branşı üzerine oturtulmak istemektedir. Bunlar “yaşlılık sigortası”, “genel sağlık sigortası”, “işsizlik sigortası”, “iş kazası sigortası” ve “analık (çocuk yetiştirme)sigortasıdır”

          En önemli sigorta kolu sayılan yaşlılık sigortasında hem çalışanların hem de işverenlerin katkısı aranmaktadır.

          İşsizlik sigortası sisteme 1999 da dâhil edilmiştir.

 

Diğer Ülkelerde Sosyal Güvenlik

          Yeni Zelanda’nın sosyal güvenlik sistemi katılmasız rejime yani tamamen vergilerle finanse edilen devlet yardımlarına dayanır. Yeni Zelanda sosyal güvenlik sistemi, her vatandaşın imkânları ölçüsünde maddi katkıda bulunduğu ve ihtiyaçlarına göre yararlandığı bir sosyal yardımlar sistemidir. Esas itibariyle kamu yardımlarına (devlet bütçesine) dayanır. İş kazaları ve meslek hastalıkları bunun istisnasını oluşturur. İş kazaları ve meslek hastalıkları için işverenlerden prim alınır. Bağımsız çalışanlar bu primi kendi öder ve devlette katkı sağlar. Kendi isteğiyle işten ayrılan veya haklı nedenle işten çıkarılmış kişi işsizlik yardımı alamaz. Yeni Zelanda’da emeklilik (yaşlılık) sigortası işçi ve iş verinin katılımıyla tamamen genel gelirlerden karşılanan emeklilik sistemidir. 60 yaşını aşan herkes bu ülkede oturma şatıyla emekli aylığına hak kazanır.

          Avustralya’da Birleşik Krallık ve Yeni Zelanda sistemi karışımı bir sosyal güvenlik modeli uygulanır.

          Japonya’da resmi sosyal sigortalar yanında meslek kategorilerine dayalı özel sigortalar da yürürlüktedir. Birleşik Krallık ’ta olduğu gibi ulusal sosyal sigorta sistemi de vardır. Ulusal sosyal sigorta sistemi, özel kesimler dışında kalan herkesi kapsamaktadır. Japon sistemi esas itibariyle yaşlılık ve hastalık sigortası üzerine kuruludur. Japonya dünyadaki en büyük emeklilik fonuna sahiptir.