İş Sözleşmesi Özgürlüğü Ve Sınırları
İŞ SÖZLEŞMESİ ÖZGÜRLÜĞÜ
Türk hukukunda kural, sözleşme özgürlüğüdür. Sözleşme özgürlüğü sözleşmeyi yapma, sözleşmenin diğer tarafını seçme, sözleşmenin içeriğini düzenleme, sözleşmenin şeklini belirleme, sözleşmeyi ortadan kaldırma ve sözleşmenin içeriğini değiştirme özgürlüklerini ifade eder. Sözleşme özgürlüğü Anayasa’nın 48. maddesi ile güvence altına alınmıştır. Fakat, sözleşme özgürlüğü, işçiyi koruma ilkesi gereğince önemli ölçüde sınırlandırılmıştır.
İŞ SÖZLEŞMESİ ÖZGÜRLÜĞÜNÜN SINIRLARI
İş Sözleşmesi Yapmanın Yasak Olduğu Durumlar
- Küçüklere İlişkin Yasaklar: Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar. Öncelikle, Yönetmelik, 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişiyi çocuk işçi; 15 yaşını tamamlamış ancak 18 yaşını tamamlamamış kişiyi ise genç işçi olarak tanımlamıştır.
15 yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır. Ancak, 14 yaşını doldurmuş ve zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış olan çocuklar; bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler. 14 yaşını doldurmamış çocuklar ise bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde yazılı sözleşme yapmak ve her bir faaliyet için ayrı izin almak şartıyla çalıştırılabilirler.
Çocuk ve genç işçilerin işe yerleştirilmelerinde ve çalıştırılabilecekleri işlerde güvenlik, sağlık, bedensel, zihinsel ve psikolojik gelişmeleri, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınır. Çocuğun gördüğü iş onun okula gitmesine, mesleki eğitiminin devamına engel olamaz; onun derslerini düzenli bir şekilde izlemesine zarar veremez.
18 yaşını doldurmamış erkeklerin maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde çalıştırılmaları yasaktır. Bu tür işlerde kadınlar 18 yaşından büyük olsalar bile çalıştırılamazlar. Ayrıca, 18 yaşını doldurmamış kişilerin sanayie ait işlerde gece çalıştırılmaları yasaktır.
İş Kanunu’nun yanı sıra, diğer bazı kanunlarda da küçük işçilere ilişkin birtakım sınırlamalar getirilmiştir. Umumi Hıfzısıhha Kanunu uyarınca, 18 yaşından küçük kişilerin bar, kabare, dans salonları, kahve, gazino ve hamamlarda çalıştırılmaları yasaktır. Bunun yanı sıra, Polis Vazife ve Salahiyet Kanunu uyarınca, eğlence, oyun, içki ve benzeri amaçlı umuma açık ve açılması izne bağlı yerlerde 18 yaşından küçükler çalıştırılamazlar.
Küçük işçilerin çalışma sürelerine de ilişkin sınırlamalar düzenlenmiştir. Zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış ve örgün eğitime devam etmeyen çocukların çalışma saatleri günde 7 ve haftada 35 saatten; sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde çalışanların ise günde 5 ve haftada 30 saatten fazla olamaz. Bu süre, 15 yaşını tamamlamış çocuklar için günde 8 ve haftada 40 saate kadar artırılabilir.
Okul öncesi çocuklar ile okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde 2 ve haftada 10 saat olabilir. Okulun kapalı olduğu dönemlerde çalışma süreleri dördüncü fıkrada öngörülen süreleri aşamaz; yani günde 7 ve haftada 35 saatten; sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde çalışanların ise günde 5 ve haftada 30 saatten fazla olamaz.
- Kadınlara İlişkin Yasaklar: İlk olarak, kadınlar, yaş ayrımı gözetilmeksizin, maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde çalıştırılamazlar. Görüldüğü üzere, bu yasak erkekler bakımından sadece 18 yaşından küçükler için geçerliyken, kadınla bakımından her yaş grubu için geçerlidir. Diğer taraftan, 18 yaşını doldurmuş kadınların gece postalarında çalışmaları kural olarak yasak olmasa da, bunların gece postalarında çalıştırılmasına ilişkin usul ve esaslar Sağlık Bakanlığının görüşü alınarak Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığınca hazırlanacak bir yönetmelikte gösterilir.
- Sağlık Durumu ve Mesleki Eğitimi Elverişli Olmayanlara İlişkin Yasaklar: Sağlık durumu ve mesleki eğitimi çalışmaları için elverişli olmayan kişilere ilişkin sözleşme yasakları İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda düzenlenmiştir. Tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işlerde çalışacaklar, yapacakları işe uygun olduklarını belirten sağlık raporu olmadan işe başlatılamazlar. Diğer taraftan, mesleki eğitim alma zorunluluğu bulunan tehlikeli ve çok tehlikeli sınıfta yer alan işlerde, yapacağı işle ilgili mesleki eğitim aldığını belgeleyemeyenler çalıştırılamazlar.
- Yabancılara İlişkin Yasaklar: Yabancıların Türkiye’de çalışma hakları ve koşulları Uluslararası İşgücü Kanunu ile düzenlenmiştir. Yabancılara çalışma izni Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı tarafından verilir.
Yabancıların çalışma izni olmaksızın Türkiye’de çalışmaları veya çalıştırılmaları yasaktır. Çalışma izni için yapılan başvurunun olumlu değerlendirilmesi halinde yabancıya, iş veya hizmet sözleşmesinin süresini aşmamak koşuluyla, ilk başvuruda en çok 1 yıl geçerli çalışma izni verilir. Çalışma izninin uzatılması için yapılacak başvuruda ise aynı işverene bağlı olarak ilk uzatma başvurusunda en çok 2 yıl, sonraki uzatma başvurularında en çok 3 yıla kadar çalışma izni verilebilir. Farklı bir işveren yanında çalışmak üzere yapılan başvurular için ilk başvuruymuş gibi değerlendirilerek en fazla 1 yıl çalışma izni verilir.
Diğer taraftan, Türkiye’de uzun dönem ikamet izni veya en az 8 yıl kanuni çalışma izni olan yabancılar süresiz çalışma iznine başvurabilir. Yabancının başvuru şartlarını taşıması ona mutlak hak sağlamaz.
Uluslararası işgücü politikası doğrultusunda; eğitim düzeyi, mesleki deneyimi, bilim ve teknolojiye katkısı, Türkiye’deki faaliyetinin veya yatırımının ülke ekonomisine ve istihdama etkisi ile başvurusu uygun görülen yabancılara Turkuaz Kart verilir. Turkuaz Kart sahibi yabancı süresiz çalışma izninin sağladığı haklardan yararlanır.
Kanun koyucu, çalışma izni verilmesi bakımından Türk soylu yabancıları farklı bir usule tabi tutmuştur. Türk soylu yabancıların, Türk vatandaşlarının yapabileceği meslek, sanat ve işlerde çalışabilme ve çalıştırılabilmeleri için, İçişleri ve Dışişleri Bakanlıkları ile diğer ilgili bakanlık ve kuruluşların görüşleri alınarak Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığınca izin verilir.
Ragıp Karakuş, “İş Hukuku Ders Notu”, s. 34-35, www.ragipkarakus.com (19.09.2021).
