İDARE MAHKEMELERİNDE İPTAL DAVASI NEDİR?

A. Genel Olarak

İptal davası, idarî işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından dolayı iptalleri için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan davadır (İYUK m. 2/1-a). İptal davası ile amaçlanan, idarenin hukuka aykırı işleminin ortadan kaldırılmasını sağlamaktır.

B. İptal Davasının Özellikleri

İptal davasının özellikleri şunlardır:

İptal Davasının Konusu İdari İşlemlerdir: İptal davası, idari işlemlerin iptal edilmesi amacıyla açılır. Dolayısıyla, davanın konusu sadece idari işlemlerdir. İptal davası; idari eylemlerin, idari sözleşmelerin ve idarenin özel hukuk işlemlerinin iptali için açılamaz.

Fakat, bir idari işleme karşı iptal davası açılabilmesi için bu işlemin icra edilebilir nitelikte, yani kesin ve yürütülmesi gereken bir işlem olması gerekir. İcra edilebilir işlem, başka bir işleme gerek olmaksızın hukuk aleminde doğrudan doğruya sonuç doğuran işlemlerdir. Hazırlık işlemleri (örneğin tavsiye, teklif, temenni, mütalaa, rapor, danışma), bildirici işlemler (örneğin bildirim, hatırlatma, uyarı) ve idarenin iç işleyişine ilişkin işlemleri (genel tebliğ, talimat, iç düzen tedbirleri, sirküler, direktif) icrai nitelikte olmadığı için iptal davasına konu olamaz.
Henüz tesis edilmemiş veya tesis edilmiş olsa bile yok hükmünde olan işlemler de iptal davasının konusu olamaz.

İptal Davasında İdari İşlemlerin İptali Talep Edilir: İptal davasının amacı idari işlemlerin iptal edilmesi, yani idari işlemlerin ortadan kaldırılmasıdır. İdari işlemlerden doğan zararların tazmini için iptal davası değil, ileride göreceğimiz tam yargı davası açılmalıdır.

İptal Davası Objektif Niteliği Ağır Basan Bir Davadır: İptal davası, kişisel amaçlar için değil, idarenin hukuka uygun davranmasını sağlamak için açılır. Bu dava, her ne kadar davalı kısımda idare yer alsa da, idareyi hedef alan değil, idari işlemi hedef alan bir davadır. Başka bir ifadeyle, iptal davasında idare değil, idarenin işlemi yargılanmaktadır27.

İptal Davası Genel Etkilidir: İptal davasında verilen iptal kararı, sadece davacıya değil, herkese etki eder. Başka bir ifadeyle, iptal kararından sadece davacı değil, herkes yararlanır; diğer kişilerin ayrıca bir iptal davası açmalarına gerek yoktur.

İptal Davasında Hukuka Uygunluk Denetimi Yapılır: İptal davasında idarî işlemlerin 1) yetki, 2) şekil, 3) sebep, 4) konu ve 5) maksat yönlerinden hukuka uygunluğu denetlenir. Mahkeme; yerindelik denetimi yapamaz, yürütme görevinin kanunlarda ve Cumhurbaşkanlığı kararnamelerinde gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idari eylem ve işlem niteliğinde veya idarenin takdir yetkisini kaldıracak biçimde karar veremez (AY m. 125/4; İYUK m. 2/2).

İptal Davasında Menfaat İhlali Şartı Aranır: İptal davası, iptali istenen idari işlem sebebiyle menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılır (İYUK m. 2/1-a). Menfaat, davacı ile idari işlem arasındaki ciddi, makul, meşru, güncel ve kişisel nitelikte bir ilginin bulunmasıdır. İptal davası için menfaat ihlali gerekli ve yeterlidir; hak ihlali şartı aranmaz. Menfaat ihlali, hak ihlali kavramına göre daha geniş, daha kapsamlı bir kavramdır.

İptal Davası Kamu Düzenine İlişkindir: İptal davası açma hakkının mevcudiyetinden söz edilebilmesi için bir yasal düzenlemeye ihtiyaç yoktur. Yasama organı, iptal davası açma yolunu kapatamaz. Ayrıca, iptal davası açma hakkından önceden feragat edilemez. Bunlar, iptal davasının kamu düzenine ilişkin olmasının birer sonucudur.

İdarenin Ret Kararları da İptal Davasına Konu Olabilir: İdarenin sadece aktif bir davranışta bulunmak suretiyle gerçekleştirdiği işlemleri değil, ret cevapları da iptal davasına konu olabilir. Bu ret cevabı açık şekilde verilebileceği gibi, kanunda belirtilen süre içinde sessiz kalınması suretiyle zımni olarak da verilebilir. İlgilisi, ret cevabının iptalini ve dolayısıyla talebi yönünde işlem veya tesis edilmesini sağlamak için iptal davası açabilir.

C. İptal Davasının Sonuçları

a) Davanın Reddi: İptal davası usulden reddedilirse, dava açma süresi henüz dolmadıkça, giderilmesi mümkün usuli eksiklikler giderilerek yeniden açılabilir. Fakat tam yargı davası esastan reddedilirse, davacı, aynı sebebe dayanarak yeni bir dava açamaz.

b) Davanın Kabulü: İptal davasında, dava konusu idari işlemin yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduğu tespit edilirse iptaline karar verilir. Davanın kabulünün ve dolayısıyla iptal kararının sonuçları şu şekilde sıralanabilir:

İdari İşlem Ortadan Kalkar: Dava konusu idari işlemin iptal edilmesi, onu ortadan kaldırır. İptal kararının verilmesiyle, artık geçerli bir hukuki işlemden söz edilemez. İdari işlemin ortadan kalkması için, başka herhangi bir işleme gerek yoktur. İptal kararının gereklerine idare tarafından uyulmaması, sonucu değiştirmez.

İptal Kararı Geçmişe Yürür: İptal kararı, kararın verildiği andan itibaren değil, işlemin tesis edildiği andan itibaren ortadan kalkar. Başka bir ifadeyle, iptal edilen idari işlem, hiç yapılmamış gibi sonuç doğurur.

İptal Kararı Kural Olarak Herkese (Genele) Etki Eder: Yukarıda da belirttiğimiz üzere, iptal davasında verilen iptal kararı, sadece davacıya değil, herkese etki eder. Başka bir ifadeyle, iptal kararından sadece davacı değil, herkes yararlanır; davada taraf olmayan diğer kişilerin ayrıca bir iptal davası açmalarına gerek yoktur.
Fakat, iptal kararının herkese etki etmesinden söz edilebilmesi için, iptal edilen idari işlemin de genel nitelikte bir işlem olması gerekir. Dava konusu işlemin sadece davacıyı ilgilendirmesi durumunda, iptal kararı elbette herkese etkili değil, sadece davacıya etkili sonuç doğuracaktır.