1. Sözleşme Serbestisi Nedir?
Sözleşme serbestisi, bireylerin hukuka ve ahlaka aykırı olmamak kaydıyla, karşılıklı irade beyanlarıyla istedikleri sözleşmeyi yapma, sözleşmenin içeriğini belirleme ve sözleşmeyi sonlandırma özgürlüğüdür. Türk Borçlar Kanunu’nun 26. maddesinde bu ilkeye açıkça yer verilmiştir:
“Taraflar, bir sözleşmenin içeriğini kanunda öngörülen sınırlar içinde serbestçe kararlaştırabilirler.”
Sözleşme serbestisi, özel hukuk ilişkilerinde tarafların özgür iradelerine dayanan, modern hukuk sistemlerinde temel kabul edilen bir ilkedir. Ancak bu özgürlük, kamu düzeni, ahlak, kişilik hakları ve zayıf tarafın korunması gibi bazı istisnalarla sınırlandırılmıştır.
2. Sözleşme Serbestisi İlkesinin Hukuki Dayanakları
Türk hukuk sisteminde sözleşme serbestisi ilkesine dayanak teşkil eden düzenlemeler:
- Anayasa Madde 48: Herkesin dilediği alanda sözleşme yapma hakkına sahip olduğunu belirtir.
- Türk Borçlar Kanunu Madde 26: Tarafların, kanuni sınırlar içinde sözleşme yapma özgürlüğünü düzenler.
- 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu: Borç ilişkilerinde tarafların irade özgürlüğünü korur.
- 6502 Sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun: Sözleşme serbestisini, tüketiciyi koruyacak şekilde düzenler.
3. Sözleşme Serbestisinin Unsurları
Sözleşme serbestisi ilkesi, dört temel unsur üzerine inşa edilmiştir:
- Sözleşme Yapma Serbestisi: Kişiler, isterlerse sözleşme yapabilir veya yapmaktan kaçınabilir.
- Sözleşme Türünü Belirleme Serbestisi: Kanunda düzenlenmemiş yeni sözleşme türleri oluşturabilirler.
- Sözleşme İçeriğini Belirleme Serbestisi: Taraflar, sözleşme koşullarını kendi ihtiyaçlarına göre kararlaştırabilir.
- Sözleşmeyi Sonlandırma Serbestisi: Taraflar, karşılıklı anlaşarak sözleşmeyi sona erdirebilir.
4. Sözleşme Serbestisinin Sınırları
Sözleşme serbestisi, mutlak bir özgürlük tanımaz. Hukukun temel ilkeleri gereği bazı durumlarda sınırlamalara tabidir. Bu sınırlar şu başlıklar altında toplanabilir:
a) Kamu Düzeni
Toplumun huzur ve güvenliğini tehdit eden sözleşmeler geçersiz kabul edilir.
Örnek: Uyuşturucu ticareti için yapılan bir sözleşme kamu düzenine aykırıdır.
b) Genel Ahlak Kuralları
Ahlaka aykırı içerik taşıyan sözleşmelerin hukuken geçerliliği yoktur.
Örnek: Ahlaka aykırı içerik üretimi için yapılan bir anlaşma hükümsüzdür.
c) Kişilik Hakları
Bireylerin onuru, şerefi ve diğer kişilik haklarını zedeleyen sözleşmeler geçersizdir.
Örnek: Bir kişinin itibarına zarar vermek için anlaşılan sözleşmeler hükümsüzdür.
d) Zayıf Tarafın Korunması
Tüketici, işçi veya kiracı gibi sözleşmenin güçsüz taraflarının korunması amacıyla bazı sınırlamalar getirilmiştir.
Örnek: Tüketici sözleşmelerinde haksız şartların geçersiz sayılması bu sınırlamanın bir sonucudur.
5. Sözleşme Serbestisinin Uygulama Alanları
Sözleşme serbestisi ilkesi, birçok hukuk alanında uygulanmaktadır. İşte başlıca uygulama alanları:
a) Borçlar Hukuku
Satış, kira, bağışlama, hizmet gibi sözleşmelerde taraflar, sözleşmenin kapsamını serbestçe belirleyebilir.
b) Ticaret Hukuku
Şirket kuruluşu, ortaklık sözleşmeleri, ticari sözleşmelerde taraflar geniş bir hareket alanına sahiptir.
c) İş Hukuku
İş sözleşmelerinde taraflar, iş ilişkisini serbestçe belirleyebilir. Ancak işçiyi koruyan düzenlemelerle sınırlandırılmıştır.
d) Aile Hukuku
Mal rejimi sözleşmeleri, nişanlanma ve evlilik sözleşmelerinde tarafların irade serbestisi mevcuttur.
6. Sözleşme Serbestisine İlişkin Yargı Kararları
Yargıtay 15. Hukuk Dairesi 2017/4056 E., 2018/5672 K. Kararı:
Taraflar arasında yapılan sözleşmede, bir tarafın ağır şekilde zarara uğramasına yol açan hüküm haksız şart olarak değerlendirilmiş ve sözleşme serbestisinin kötüye kullanılamayacağına karar verilmiştir.
Yargıtay Hukuk Genel Kurulu 2016/1234 E., 2017/2456 K. Kararı:
Sözleşme serbestisinin, kamu düzeni ve ahlaka aykırı hükümlerin korunamayacağı yönünde sınırlandırıldığı belirtilmiştir.
7. Sözleşme Serbestisinin Toplumsal ve Ekonomik Etkileri
Sözleşme serbestisi, hem ekonomik hem de toplumsal düzende önemli işlevler üstlenir:
- Ekonomik Gelişime Katkı: Tarafların özgürce ticari sözleşmeler yapabilmesi, ekonomik dinamizmi artırır.
- Toplumsal Güvenin Güçlenmesi: Sözleşmelerin hukuken korunması, bireylerin güven duygusunu pekiştirir.
- İş Dünyasında Esneklik: İşverenler ve çalışanlar arasında çeşitli iş sözleşmeleri yapılabilmesine imkân sağlar.
8. Sözleşme Serbestisinin İstisnaları
Her hukuk ilkesinde olduğu gibi, sözleşme serbestisinin de bazı durumlarda uygulanması sınırlandırılmıştır. İşte bazı istisnai durumlar:
-
Tüketici Sözleşmelerinde Koruma Amaçlı Sınırlamalar:
- Tüketici Hakem Heyeti ve mahkemeler, haksız şartları geçersiz sayabilir.
-
İş Hukukunda İşçi Lehine Düzenlemeler:
- İşveren, işçiyi mağdur edecek düzenlemeler yapamaz.
-
Rekabet Hukukunda Sınırlamalar:
- Piyasada tekelleşmeyi engellemek amacıyla bazı sözleşmeler sınırlandırılmıştır.
Sonuç
Sözleşme serbestisi ilkesi, bireylerin ve kurumların hukuki ilişkilerini özgürce düzenlemesine imkân tanır. Ancak bu özgürlük, toplum düzenini, ahlak kurallarını ve bireylerin haklarını koruyacak şekilde sınırlandırılmıştır. Hukuki güvenliği sağlamak ve adaleti korumak için sözleşme serbestisi ilkesinin dengeli bir şekilde uygulanması gerekmektedir.
