Sözleşmelerde Hükümsüzlük Halleri
1. Yokluk
Sözleşmenin kurucu unsurlarını teşkil eden karşılıklı ve birbirine uygun irade beyanlarının bulunmaması halinde sözleşme varlık kazanamaz, sözleşme ilişkisi kurulmaz; sözleşme yoktur.
2. Kesin Hükümsüzlük
Kurucu unsurları mevcut olduğu için bir sözleşme kurulmuş olmakla beraber, geçerlilik şartlarından kamu düzenini ilgilendirecek önemde bulunanların gerçekleşmemiş olması halinde sözleşme kesin hükümsüzdür. Kesin hükümsüzlüğü gerektiren sebepler şunlardır:
a. İrade beyanında bulunan kişinin ehliyetsizliği
b. Sözleşmenin konusunun hukukun emredici kurallarına, kamu düzenine, genel ahlaka, kişilik haklarına aykırı veya imkansız olması
c. Sözleşmenin geçerliliği için aranan şekle uyulmaması
d. Sözleşmenin muvazaalı olması
İstisnaen, bir sözleşmenin kesin hükümsüz sayılıp sayılamayacağı konusunda takdir yetkisi hâkime veya bir başka resmi kuruma tanınmış olabilir.
Çevirme: Kesin hükümsüz sözleşmenin, geçerlilik şartları tamam olan işleme çevrilmesi ve bu şekilde hüküm doğurması kabul edilmektedir. Çevirme için şu unsurların varlığı aranır:
a. Çevrilecek sözleşme, çevirileceği sözleşmenin maddi ve şekli bütün unsurlarını içermeli
b. Tarafların sözleşmenin kesin hükümsüz olduğunu bilmeleri halinde çevirme ile geçerli sayılacak sözleşmeyi yapacakları kabulü bulunmalı
3. İptal Edilebilirlik
Bu durumda, bir yandan sözleşmenin geçerliliğini etkileyen sakatlığı gidererek sözleşme ilişkisini geçerli hale getirmek, diğer yandan sakatlık yüzünden sözleşmeyi kesin olarak hükümsüzleştirmek imkânı vardır. İptal hakkı sahibi sözleşme ile baştan beri bağlı değildir. Fakat kanunda öngörülen bir süre içinde iptal hakkını kullanmazsa veya henüz süre bitmeden iptal hakkından feragat ederse, söz konusu sözleşme geçerli hale gelir. Bu sebepledir ki, iptal edilebilirlikte bir düzelebilir hükümsüzlük söz konusudur. Hâkim hükümsüzlüğü kendiliğinden göz önüne alamaz.
Düzelebilir hükümsüzlük; yanılma, aldatma veya korkutma sebebiyle irade beyanının sakatlandığı durumlarda söz konusudur.İptal edilebilirliğin bir şekli de bozulabilir gerçeklik halidir. Bu halde, geçerlilik şartının eksikliğine rağmen sözleşme başlangıçtan itibaren hüküm doğurur. Fakat iptal hakkı sahibi bu hakkını kullanarak, sözleşmeyi baştan beri kesin olarak hükümsüzleştirebilir. Bozulabilir gerçeklik hali, aşırı yararlanma halinde söz konusudur.
4. Noksanlık
Kurucu unsurları bulunmadığı için kurulmamış olan bir sözleşmenin hüküm ifade etmesi bakımından bir veya birkaç unsurla tamamlanması gerekiyorsa, sözleşme tamamlanmamış durumdadır.
Noksanlık bulunan hallerde sözleşmenin hüküm ifade etmesi askıdadır. Ya tamamlayıcı unsurlar gerçekleşecek ve sözleşme hüküm doğuracaktır, ya da bir tamamlayıcı unsurun gerçekleşmeyeceği kesin olarak belli olacak ve sözleşme kesin olarak hükümsüzleşecektir.
Örnek: Sınırlı ehliyetlilerin, sınırlı ehliyetsizlerin, yetkisiz temsilcilerin yaptığı sözleşmeler; geciktirici koşula bağlı sözleşmeler
5. Kısmi Hükümsüzlük
Sözleşmedeki sakatlığın sözleşmenin sadece bir kısmına ilişkin olduğu hallerde sözleşmenin sadece o kısmı hükümsüz olur; fakat bu kısım olmaksızın sözleşmenin yapılmayacağı açıkça anlaşılırsa, sözleşme tamamıyla hükümsüz sayılır.
Kısmi hükümsüzlüğün ilk şartı, hükümsüzlüğün sadece bir bölüme ilişkin olması; ikinci şartı, sözleşmenin geri kalan kısmını geçerli tutmanın tarafların farazi iradelerine uygun sayılmasıdır. Kanunda, aksi ispat edilmedikçe farazi idarelerin bu yolda olduğu kabul edilmiştir.
Bazı hallerde, ihlal edilen emredici hukuk kuralının amacı tarafların farazi iradelerini dikkate almamayı gerektirebilir. Böyle hallerde, taraflardan birinin hükümsüz kısım olmadıkça sözleşmeyi yapmayacağı bilinmesine rağmen kısmi hükümsüzlük uygulanıp geçersiz hüküm dışında sözleşme geçerli sayılabilir. Örnek: Emredici kurallara aykırı kira bedeli tayin edilmesi
6. Sürekli Sözleşmelerde Geçersizlik
Sürekli edime sahip sözleşmelerdeki geçersizlik fiili sözleşme ilişkisi kavramıyla incelenir. Söz konusu kavram ışığında, geçersiz sözleşmenin kanuna aykırı düşmeyen hükümleri ve kanun hükümleri uygulanır. İfa edilmiş borçlar bu çerçevede değerlendirilir. Bu çözüm kabul edilmediği takdirde, taraflar geçersiz sözleşme ilişkisi sayesinde birbirinden sağladıkları yararları vekaletsiz işgörme veya sebepsiz zenginleşme hükümlerine göre iade ile borçlu olacaklardır.
İptal edilebilirlik söz konusu olan hallerde, ilişkinin niteliği icabı iptalin geriye etkili olamayacağı, ileri dönük bir hüküm doğurmanın olacağı kabul edilir. Sürekli sözleşmelerdeki iptal, fesih niteliğindedir.
