Giriş
İdari yargı, devletin ve kamu tüzel kişiliklerinin eylem ve işlemlerinin hukuka uygunluğunu denetleyen ve bireylerin idare karşısındaki haklarını koruyan bir yargı türüdür. Bu yargı dalı, idari işlemler, eylemler veya idarenin neden olduğu zararlarla ilgili olarak bireylere yargı yoluna başvurma hakkı tanır. İdari yargıda görülen davalar, hukuki özellikleri ve amaçlarına göre belirli türlere ayrılmaktadır. Bu makalede, idari yargıda görülen dava türleri ve bu davaların özellikleri detaylı bir şekilde ele alınacaktır.
İdari Yargıda Dava Türleri
- İptal Davaları
- Tam Yargı Davaları
- Bağlantılı Davalar
- Tespit Davaları
- Yürütmenin Durdurulması Talepli Davalar
1. İptal Davaları
İptal davası, idari işlemlerin hukuka aykırılığı iddiasıyla açılan bir dava türüdür. İdari işlemlerin iptali için açılan bu davalarda, işlemin hukuka aykırı olduğu gerekçesiyle iptali talep edilir. Bu dava türü, idari işlemlerin hukuki denetimini sağlar ve işlemin yürürlükten kaldırılmasına yönelik bir hüküm içerir.
Özellikleri:
- İptal davası, idari işlemin iptalini ve yürürlükten kaldırılmasını amaçlar.
- Bu dava türünde, işlemin yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden hukuka uygun olup olmadığı incelenir.
- İptal davası açma süresi, işlemin tebliğinden itibaren genellikle 60 gündür.
- İptal davası açabilmek için, davacının işlemden doğrudan etkilenmiş olması ve dava açma ehliyetine sahip olması gerekir.
- İptal davasında verilen kararlar, geriye dönük etkili olup, iptal edilen işlemin hukuki sonuçları ortadan kalkar.
2. Tam Yargı Davaları
Tam yargı davası, idarenin eylem veya işlemleri nedeniyle kişilerin uğradığı maddi ve manevi zararların tazminine yönelik bir dava türüdür. Bu dava türünde, idarenin hukuka aykırı işlem veya eylemi sonucu zarara uğrayan kişiler, uğradıkları zararın giderilmesini talep ederler.
Özellikleri:
- Tam yargı davası, idarenin eylem veya işlemleri sonucu meydana gelen zararların tazminini amaçlar.
- Maddi zararların yanı sıra, manevi zararların tazmini de bu dava türünde talep edilebilir.
- Tam yargı davası açmak için, zarar gören kişinin zararın meydana geldiğini öğrenmesinden itibaren 1 yıl, her hâlükârda ise işlem veya eylemin gerçekleştiği tarihten itibaren 5 yıl içinde dava açma zorunluluğu vardır.
- Tam yargı davası, iptal davasıyla birlikte açılabileceği gibi, iptal davasından bağımsız olarak da açılabilir.
- Bu davada, idarenin kusurlu veya kusursuz sorumluluğu, illiyet bağı ve zarar miktarı gibi hususlar incelenir.
3. Bağlantılı Davalar
Bağlantılı davalar, iptal ve tam yargı davalarının bir arada açıldığı dava türleridir. Bu tür davalar, idari işlemin iptali ile birlikte, işlemin sebep olduğu zararların tazmini talebini de içerir.
Özellikleri:
- İptal ve tam yargı davası bir arada açıldığında, her iki dava bağlantılı olarak görülür ve tek bir dosyada birleştirilir.
- İdari işlem, mahkeme tarafından iptal edilirse, işlemin sebep olduğu zararların tazmini için tam yargı davası devam eder.
- Bağlantılı davalarda, iptal davası lehine karar verilmediği durumlarda, tam yargı davası da reddedilebilir.
4. Tespit Davaları
Tespit davası, idari yargıda nispeten nadir görülen bir dava türü olup, belirli bir hukuki ilişkinin varlığının veya yokluğunun tespiti amacıyla açılır. Tespit davası, genellikle idari işlemin hukuki niteliğini belirlemek veya bir hakkın tespitini talep etmek amacıyla kullanılır.
Özellikleri:
- Tespit davası, genellikle idari yargının koruyucu işlevini yerine getirir ve hukuki belirsizliklerin ortadan kaldırılmasını amaçlar.
- Bu dava türünde, tespit edilecek hakkın veya hukuki ilişkinin doğrudan davacının menfaatini etkilemesi gerekir.
- Tespit davaları, diğer dava türlerinden bağımsız olarak açılabileceği gibi, başka bir dava süreci içinde de ileri sürülebilir.
5. Yürütmenin Durdurulması Talepli Davalar
Yürütmenin durdurulması talebi, idari işlemlerin hukuka aykırılığı iddiası ile açılan davalarda, işlemin dava sürecinde ortaya çıkarabileceği telafisi imkânsız zararları önlemek amacıyla yapılan geçici bir hukuki koruma talebidir. Yürütmenin durdurulması kararı, idari işlemin dava sonuçlanana kadar geçici olarak durdurulması anlamına gelir.
Özellikleri:
- Yürütmenin durdurulması, davanın esası hakkında karar verilmeden önce alınan bir ara karardır.
- Bu talep, ancak idari işlemin açıkça hukuka aykırı olması ve işlemin uygulanması halinde telafisi güç veya imkânsız zararların doğacağı şartlarının birlikte varlığı halinde kabul edilir.
- Yürütmenin durdurulması kararı verildiğinde, idari işlem dava süresince uygulanamaz ve işlem askıya alınır.
İdari Davalarda Dava Açma Usulü ve Süreci
İdari davalarda dava açma süreci, İdari Yargılama Usulü Kanunu (İYUK) ve ilgili yargı mevzuatına uygun olarak yürütülür. İdari dava açmak isteyen kişiler, davaya konu olan idari işlemin tebliğinden itibaren genellikle 60 gün içinde ilgili idare mahkemesine başvurmalıdır. Tam yargı davalarında ise, zarar gören kişinin zararı öğrendiği tarihten itibaren 1 yıl içinde dava açma zorunluluğu vardır. İptal ve tam yargı davaları, idari işlem veya eylem nedeniyle hak kaybına uğrayan bireylerin, hukuk düzeni içinde idare karşısında haklarını arama yollarından biridir.
Dava açmadan önce, idari işlemin iptalini veya zararın tazminini talep eden kişilerin, ilgili idareye yazılı olarak başvurarak uyuşmazlığın çözümünü talep etmesi de mümkündür. İdare, bu başvuruya olumlu veya olumsuz cevap vermediği takdirde, bireyler yargı yoluna başvurabilirler.
Sonuç
İdari yargıda dava türleri, idarenin işlemleri ve eylemlerine karşı bireylerin haklarını korumak ve hukuka uygunluğunu denetlemek amacıyla oluşturulmuştur. İptal davaları, idarenin işlemlerini ortadan kaldırmaya yönelikken; tam yargı davaları, idarenin neden olduğu zararların tazmini amacı taşır. Bağlantılı davalar, iptal ve tam yargı davalarının birlikte açıldığı davalardır. Ayrıca, tespit davaları ve yürütmenin durdurulması talepli davalar da idari yargının koruma mekanizmalarından bazılarıdır. Her dava türünün kendine özgü özellikleri ve dava açma şartları bulunmakta olup, idari yargı sürecinde bireylerin haklarını koruma amacıyla kullanılmaktadır.
