Genel İşlem Koşulları
Genel işlem koşulları Türk Borçlar Kanunu m. 20-25 hükümleri arasında düzenlenmiştir. TBK m. 20 hükmüne göre “Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir. Bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz”.
Bir sözleşme hükmünün genel işlem şartı sayılması için, çok sayıda benzer sözleşmede kullanılmak üzere hazırlanmış olması gerekir. Önceden hazırlanmış olan bu sözleşmelerinin birbirinin aynı olması gerekli değildir. Yine, genel işlem şartının sözleşme metninde ya da ekinde yer alması da önem taşımaz.
Genel işlem koşullarının önceden tek taraflı olarak hazırlanmış olması gerekir. Karşı tarafın pazarlık yapma imkânına sahip olduğu koşullar genel işlem koşulu sayılmaz. Genel işlem koşulları içeren sözleşmeye veya ayrı bir sözleşmeye konulan bir hükümle bu koşulların her birinin tartışılarak kabul edildiğine ilişkin anlaşmalar da, tek başına, onları genel işlem koşulu olmaktan çıkarmaz. Karşı tarafın gerçekten bir tartışma imkânına, pazarlık gücüne sahip olup olmadığı değerlendirilmelidir.
Genel işlem koşulları yargı denetimine tabidir. Bu denetim, yürürlük, yorum ve içerik denetimi olmak üzere üç şekilde yapılır. Yürürlük denetimi ile genel işlem koşulunun sözleşme içeriği haline gelip gelmediği denetlenir. Karşı tarafın genel işlem koşulu kullanıldığına dair bilgi sahibi olması ya da bilgilendirilmesi gerekir. Kanunda yürürlük denetiminin yaptırımı yazılmamış sayılma olarak ifade edilmiştir. Doktrinde bu ifade ile kastedilenin kesin hükümsüzlük olduğu belirtilmektedir. Ancak bu hüküm dışındaki diğer sözleşme hükümleri geçerliliğini korur. Ayrıca sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan koşullar da kesin hükümsüz sayılacaktır. Bu durumda sözleşmeyi hazırlayan tarafın sözleşmenin olağan ve normal amacı ile ilgili olmayan koşulları karşı tarafa kabul etmesi önlenmeye çalışılmaktadır. Bu tür koşullara sürpriz koşullar da denmektedir. İçerik denetiminde genel işlem koşullarının, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte bir hüküm olup olmadığı değerlendirilir.
TBK m. 23 hükmüne göre, “Genel işlem koşullarında yer alan bir hüküm, açık ve anlaşılır değilse veya birden çok anlama geliyorsa, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanır”. Genel işleme şartının yorumunda tereddüt söz konusu ise, kaleme alan aleyhine yorum tercih edilmelidir. Hüküm kesin hükümsüz sayılmadan önce, hükmün kaleme alan aleyhine yorumlanmasıyla ayakta tutulmaya çalışılması gereklidir.
