Senetle İspat Kuralının İstisnaları
a. Delil Başlangıcı
Senetle ispatı gereken bir hukuki işlem hakkında delil başlangıcı varsa, o hukuki işlem tanık dinlenerek de ispatlanabilir. Hâkim, delil başlangıcı hem de tanık veya diğer takdiri delilleri serbestçe değerlendirilerek bir karar verecektir. Bir belgenin delil başlangıcı sayılabilmesi için üç şartın birlikte bulunması gerekir.
- Delil başlangıcı için ilk olarak bir “belge” bulunmalıdır.
- Belge kendisine karşı (aleyhine) ileri sürülen kimse ve temsilci tarafından verilmiş ya da gönderilmiş olmalıdır. Kendisine karşı kullanılmak istenen kişi tarafından gönderilmiş olan bir belge de elden verilmiş bir belge ile aynı değere sahiptir. Teknik araçlarla gönderilen belgeler de delil başlangıcı sayılır. Üçüncü kişiler tarafında yazılmış fakat aleyhine delil olarak kullanılabilecek kişinin herhangi bir şekilde yazısının bulunmadığı belgeler delil başlangıcı sayılmaz. Buna karşılık aleyhine delil olarak kullanılmak istenen tarafın, imzasız el yazısı ile mektupları, el yazısı ile kâğıda yazılmış notları, delil başlangıcı sayılabilir. İmza yerine paraf taşıyan belgeler de senet sayılmaz ancak delil başlangıcı sayılabilir.
- Delil başlangıcı, iddia edilen hukuki işlemi tam olarak ispat edememekle birlikte, o işlemi muhtemel göstermelidir. Tam bir kanaat edinilmesine elverişli olmasa da, iddia edilen işlem hakkında az da olsa yeterli bilgiyi içermelidir.
Delil başlangıcı, senet kuvvetine sahip olmamakla birlikte yukarıdaki koşulların hepsini birden taşıyan belgedir.
***Delil başlangıcının bulunduğu hallerde hukuki işlemin senetle ispatlanması zorunluluğu kalkmaktadır. Bunun yerine delil başlangıcı ile birlikte tanık veya diğer takdiri delillerle iddianın ispatına çalışılır. Delil başlangıcı ile hukukumuzda senetle ispat zorunluluğu büyük ölçüde yumuşatılmıştır.
Yazı veya imzası inkâr edilen bir belgede ispat konusu hukuki işlemin varlığı veya içeriği konusunda yeterli bilgi mevcutsa o hukuki ilişkinin varlığını iddia eden taraf, o belgenin karşı taraf ya da temsilcisi tarafından kendisine verildiğini ya da gönderildiğini ispat edebildiği takdirde delil başlangıcına dayanarak tanık dinletebilecektir.
Özellikle hazır olmayanlar arasındaki hukuki işlem iddialarının ispatında taraflar arasındaki email metinleri, SMS, görüntülü mesaj kayıtları delil başlangıcı olabilecek ve hukuki işlem iddiaları tanık ile ispat edilebilecektir.
Elektronik posta ve mesaj metinlerinin delil başlangıcı olabilmesi için, iddia edilen belgenin davanın karşı tarafınca veya temsilcisince gönderildiği konusunda tereddüt bulunmamalıdır.
Alım satım sözleşmesinin inkâr edilmesi durumunda, satıcı, aralarındaki elektronik haberleşme metinlerine dayanarak iddiasını tanıkla ispat edebilir.
b. Maddi ve Manevi İmkânsızlık
HMK m. 203 de maddi ve manevi imkânsızlık halleri sayılmıştır.
– Altsoy ve üstsoy, kardeşler, eşler, kayınbaba, kaynana ile gelin ve damat arasındaki işlemler.
– İşin niteliğine ve tarafların durumlarına göre, senede bağlanmaması teamül olarak yerleşmiş bulunan hukuki işlemler. Bunun için bu işlemin senede bağlanmadan yapıldığı konusunda yerleşik bir teamülün olduğunun ispatı gerekir.
– Yangın, deniz kazası, deprem gibi senet alınmasında imkânsızlık veya olağanüstü güçlük bulunan hâllerde yapılan işlemler.
– Hukuki işlemlerde irade bozukluğu ile aşırı yararlanma iddiaları tanıkla ispat edilebilir. Hata, hile, ikrah ve aşırı yararlanma vakıalarının seneden bağlanması mümkün değildir. O yüzden de senet ile ispatında maddi imkânsızlık vardır.
– Hukuki işlemlere ve senetlere karşı üçüncü kişilerin muvazaa iddiaları tanıkla ispatı mümkün iddialardır.
c. Beklenmeyen Nedenle Senedin Kaybolması
Bir senedin sahibi elinde beklenmeyen bir olay veya zorlayıcı bir nedenle yahut usulüne göre teslim edilen bir memur elinde veya noterlikte herhangi bir şekilde kaybolduğu kanısını kuvvetlendirecek delil veya emarelerin bulunması hâli.
** İspat sınırını aşan bir hukuki işlemin tanıkla ispat edilebileceğine ilişkin taraflar arasında delil sözleşmesi yapılmışsa bu hukuki işlem tanıkla ispat edilebilir.
** İspat sınırından fazla olan bir hukuki işlem senet ve ikrar ile ispat edilememiş ise karşı taraf yemin teklif edilebilir.
