YENİLİK DOĞURAN HAKLAR NEDİR?

Bunu ilk kullanan yazar Alman hukukçusu Seckel’dir. Bir hukuki yetkiye dayanarak, bir kimsenin varması gerekli tek taraflı irade beyanıyla yeni bir hukuki durum yaratmasına veya hukuki bir ilişkiye şekil vermesine imkân veren haklara denir. Bu haklarla tanınmış olan yetki, bir başkasının hukuki durumunun, ancak onun da katılması ile değişebileceği ilkesine bir istisna getirmiş olmaktadır. Bu yetkini kullanılması ile istenilen sonuç kendiliğinden meydana gelir.

Yenilik doğuran hakların ÇEŞİTLERİ

1) Doğuş nedenlerine göre yenilik doğuran hak

a) Kanundan (önalım, iptal, takas hakkı)
b) Sözleşmeden (alım, önalım, geri alım hakkı)
c) Hem kanundan hem de sözleşmeden ( önalım, fesih, dönme, geri alım hakkı)

2) Kişiye veya başka bir hakka bağlı olup olmamalarına göre yenilik doğuran hak

a) Kişiye sıkı sıkı bağlı yenilik doğuran haklar (boşanma, evliliğin butlanı ve iptali, bağışlamayı geri alma)
b) Bağımlı yenilik doğuran haklar (dönme, iptal, fesih, geri alma, takas, seçimlik borçlarda seçme hakkı)
c) Bağımsız yenilik doğuran haklar (alım, önalım, geri alım)

3) Etkilerine göre yenilik doğuran hak

a) Müdahale hakları: Üçüncü kişiyi etkiler. (fesih, iptal, dönme, takas hakları)
b) Öz yenilik doğuran haklar: Sadece hak sahibini etkiler. (mirası reddi)

4) İçeriklerine göre yenilik doğuran hak

a) Kurucu yenilik doğuran haklar (olumlu yenilik doğuran haklar)

Kullanılmalarıyla yeni bir hukuki ilişki kuran veya bir hakkı kazandıran haklara denir. (Alım, önalım, geri alım, evlilik dışı bir çocuğun tanınması, sahipsiz bir taşınır mala el koyma (ihraz),sahipsiz bir taşınmaz malı işgal etme)

b) Değiştirici yenilik doğuran haklar

Mevcut bir hakkı veya hukuki ilişkiyi değiştiren haklardır, yeni bir hukuki durum yaratmaz. (Seçimlik borçlarda seçim hakkının kullanılması)

c) Bozucu yenilik doğuran haklar (olumsuz yenilik doğuran haklar)

Kullanılmalarıyla bir hakkı veya hukuki ilişkiyi ortadan kaldıran haklardır. (Sözleşmenin iptali, fesih, dönme, öneri veya kabulün geri alınması, üyelikten çıkarılma, mirasın reddi, takas beyanı). Fesih geleceğe etkili, dönme ise geçmişe etkilidir.

I. Bir hakkı ortadan kaldıran haklar: Mirasın reddi
II. Bir hukuki ilişkiyi ortadan kaldıran haklar: İptal, fesih, dönme
III. Bir statüyü ortadan kaldıran haklar: Derneğin kendini feshetmesi (veya hâkim kararıyla)

5) Sonuçlarına göre

a) Özel yenilik doğuran haklar

Hakkın kullanılması için, hak sahibinin irade beyanı yeterlidir, ayrıca dava açma gerekmez.

b) Yenilik doğuran dava hakları

Bazı yenilik doğuran haklar, ancak dava yoluyla kullanılabilir. Hakkın kullanılacağı dava yenilik doğuran davadır. Ölüme bağlı tasarrufların iptali davası, boşanma

Yenilik doğuran hakları kullanım ŞEKLİ

Hak sahibinin tek taraflı irade beyanıyla ya da yenilik doğuran bir dava ile kullanılır. İrade beyanı karşı tarafın hâkimiyet alanına ulaştığı anda varmış sayılır. İrade beyanı şekil koşuluna tabi değildir. Ancak yenilik doğuran davlarda, irade beyanının mahkemeye yöneltilmiş olması gerekir.

İrade beyanının muhataba varması ile yenilik doğurucu sonuç kendiliğinden (muhatabın beyanı kabul etmesi şart değil) meydana gelir. Bu bakımdan yenilik doğuran haklar, icraları için dava açılmasını gerektirmezler. Yenilik doğuran hakkın usulüne uygun kullanılıp kullanılmadığı konusunda uyuşmazlık olursa tespit davası açılabilir. Eğer hâkim, kararında hakkın usulüne uygun kullanıldığını tespit ederse, istenilen sonuç kararın verildiği anda değil, hakkın kullanıldığı anda meydana gelmiş olur.

Yenilik doğuran haklar istisnai hallerde dava yoluyla kullanılır. Yenilik doğuran davalar, bir edim veya tespit davası değildir. Hükümlerin icra ve infazına gerek yoktur. Böyle bir hüküm kesinleştiği anda etki ve sonuçlarını kendiliğinden meydana getirir.

Yenilik doğuran hakların ÖZELLİKLERİ

1) Bir defa kullanılmakla tükenen, sona eren haklardır.

2) Alacak hakkı olmadıkları, yani bir edimi kapsamadıkları için ilke olarak zamanaşımına bağlı olmayıp, hak düşürücü süreye tabidirler.

Hak düşürücü süreler zamanaşımına oranla daha kısadır. Bu süre içinde kullanılmayan yenilik doğuran haklar düşer, bir daha kullanılmaz (sözleşmede esaslı yanılgıya düşenin 1 yıl içinde sözleşme ile bağlı olmadığını bildirmesi, mirasın reddinin 3 ay içinde yapılması). Yenilik doğuran hakların kısa bir süreye bağlı olması, karşı tarafın hukuki durumunun çabuk aydınlığa kavuşması, sonra da hakların sürekli haklardan olmaması ile açıklanabilir. Hukuki öngörülebilirliği sağlamak için kısa süreli haklar hak düşürücü süreye, uzun süreli haklar zamanaşımına bağlanmıştır.

Hiçbir süreye tabi olmayan yenilik doğuran haklar da mevcuttur (sürekli borç ilişkileri önemli ve haklı sebeplerle en kısa süre içinde feshedilebilir).

3) Kullanıldıktan sonra dönmek (geri almak) mümkün değildir. Bir defa kullanılmış olmakla tükenen bir haktan dönmek, artık hak mevcut olmadığı için, söz konusu olamaz.

4) Şarta bağlanamaz. Bunlar kesinlik ve açıklık isteyen, bu nedenle şarta yabancı haklardır.

5) Dürüstlük kurallarına uygun olarak kullanılmalıdır.

6) Engelleyici şartlar olmadıkça devredilebilen haklardandır. Örneğin yasal önalım hakkı paylı mülkiyette paydaşlar arasında söz konusu olduğundan üçüncü kişilere devredilemez. Örneğin kişiye sıkı sıkıya bağlı yenilik doğuran haklar miras yoluyla geçmeyeceği gibi, sağlar arası devre de konu olamaz. Örneğin bağımlı yenilik doğuran haklar da bağlı oldukları haktan veya hukuki ilişkiden bağımsız olarak devredilemez.

Yenilik doğuran hakların SONA ERMESİ

• 1) Kullanılmakla sona erer.
• 2) Hak düşürücü süre içinde kullanılmamakla sona erer.
• 3) Hak sahibinin bunları kullanmaktan feragat etmesiyle sona erer.
• 4) Kullanılması sonradan imkânsız hale gelmesiyle sona erer.