Akit Benzerleri
Bunlar akitlerin bazı niteliklerinden mahrum olmakla beraber, borç doğuran hukuki ilişkilerdir. Ancak bu ilişkilerde karşılıklı anlaşmalar (consensus) yoktur.
1- Vekaletsiz İş İdaresi:
Bu bir kimsenin vekaletini almadığı başka bir kimseye ait bir işi yapmasıdır. Böyle bir hizmetin görülmesi bir taraftan vekaletsiz iş gören kimseyi üzerine aldığı işi bitirmeye, diğer taraftan işi görülen kimsenin faydalı olarak yapılan hizmeti kabul etmeye ve vekaletsiz iş gören kimsenin masraf ve zararlarını ödemeye mecbur ederdi. Burada da akitlerde olduğu gibi iki taraf vardır fakat bunların aralarında anlaşma olmadığı gibi iş sahibinin kendi işinin yapıldığından haberi dahi yoktur.
Vekaletsiz iş idaresinin iki özelliği vardır. Bunlar iş sahibi ile işi gören arasında anlaşma olmaması ve başka bir kimsenin işinin görülmesidir. Vekaletsiz iş idaresinin oluşabilmesi için işi görenin, iş sahibinin zaten yapacağı bir işi yapması, bundan dolayı masrafının olması ve bu işi iyilik için değil o kişi için yapması gerekir.
Vekaletsiz iş idaresinden eksik iki taraflı, iyiniyete tabi bir borç ilişkisi doğar. İşi idare eden her zaman borç altına girerken, iş sahibi bazı hallerde borçlanırdı. İşi yapanın borcu işlemi bitirmek ve sonuçlandırmaktır. İş sahibiyse işi yapan masraf yapmışsa yasa zarar görmüşse bunları tazmin etme borcu altına girerdi.
Vekaleti olmadan başkasının işini idare etmeye teşebbüs eden kimse bu işe kendiliğinden giriştiği için işin idaresinde bütün dikkat ve özeni göstermek ve başladığı işi sona erdirmekle yükümlüdür. Bu borç ilişkisinden hiçbir menfaati olmadığı halde bütün kusurlarından ve beklenmeyen hallerden sorumluydu. Fakat iş sahibi için ağır bir zarar veya ciddi bir tehlike söz konusu iken vekaletsiz iş idare edilmişse işi yapanın sorumluluğu daha hafif kabul edilirdi ve sadece kastından ve ağır ihmalinden sorumlu tutulurdu.
2- Sebepsiz Zenginleşmeler:
Sebepsiz zenginleşme, hukuken geçerli bir sebep olmadan bir tarafın diğer tarafın zararına malvarlığında oluşan artıştır. Böyle bir durumda malvarlığında azalma olan tarafın malını diğer taraftan alabilme hakkı vardır. Fakat mülkiyet nakledilmiş olduğundan bu kimse artık malik değildir ve bu itibarla istihkak davası (rei vindicatio) açarak malı geri isteyemez, malın iadesi sebepsiz zenginleşme (conductio) davası ile istenirdi. Burada davacı malik değildir ama malik olması gereken kişidir, davalı ise maliktir ama malı haklı sebep olmadan elde etmiştir.
Borç olmayan şeyin ifası davası, borç olmayan borcun ödenmesi veya mevcut olmayan borcun hata sonucu ödenmesi halinde açılırdı. Tabii borçların ödenmesi halinde böyle bir dava açılamaz, zira tabii borcun ifası geçerli bir ifadır.
Önceden mevcut olan bir sebebin sonradan gerçekleşmemesi davası, burada gelecekteki bir sonucun elde edileceği ümidi ile mal devredilmiştir ancak bu sonuç meydana gelmezse malvarlığının devrinin sebebi kalmaz. Mevcut sebep ortadan kalktığı için bu dava ile mülkiyetin iadesi istenir.
Ahlaka veya hukuka aykırı bir sebebe dayanan dava, bir kimseye ahlaka veya hukuka aykırı bir işi yapması için para veya başka bir mal veren kimse bunu isteyebilir. Mesela eşkıyaya ödenen fidye gibi. Ancak bu kişi hukuka veya ahlaka aykırı olan sebebe kendisi e katılmışsa verilen şey geriye istenemezdi. Bu durum, kimse kendi ahlaka aykırı davranışına dayanarak bir şey yapamaz prensibine dayanıyordu.
Hırsızlıktan doğan sebepsiz zenginleşme davası (condictio furtiva), bu malı haksız yere elinde bulunduran hırsıza karşı açılırdı. Burada hırsıza karşı hem sebepsiz zenginleşme davası hem de istihkak davası açılabilirdi. Bu durum iki davanın bir arada bulunamayacağı hükmünün istisnasını teşkil ederdi.
Condictio sine causa, bu Iustinianus hukukunda diğer sebeplere girmeyen bütün sebepsiz zenginleşme hallerinde kullanılan genel bir davadır. Bu öngörülemeyecek olan tek tek hallerin hepsini kapsayan genel bir davaydı.
