ÖZEL HUKUK YAPTIRIMLARI
A) Yokluk
Bir hukuki işlemin kurucu unsurlarının ortada olmaması halinde söz konusu hukuki işlem varlık kazanamaz. Bu hukuki işlem kurulamaz. Bir başka ifadeyle bu hukuki işlem yoktur.
Hukuki işlemlerin temel unsuru irade beyanıdır. Bu nedenle irade beyanı ya da onun yerine geçecek bir davranış mevcut olmadıkça ortada bir hukuki işlem yoktur.
İrade beyanı dışında bazı hukuki işlemlerde aranan ek kurucu unsurun bulunmaması halinde de yokluk söz konusu olur. Örneğin, bir erkek ve kadının evlenme isteğini nikâh memuru huzurunda değil de başka bir ortamda – örneğin önce imam huzurunda- beyan etmesi halinde de yokluk yaptırımı söz konusudur.
Yokluk her zaman ve herkes tarafından ileri sürülebilir. İşlemin hükümsüz kılınması için herhangi bir işlem yapmaya ya da dava açmaya gerek yoktur. İşlem kendiliğinden hükümsüzdür.
B) Butlan(Kesin Hükümsüzlük)
Bir hukuki işlemin kurucu unsurlarının tamam olmasına rağmen, geçerlilik şartlarından kamu düzenini ilgilendirecek önemde bulunanların gerçekleşmemiş olması halinde, o hukuk işlemi kesin hükümsüzdür.
Butlan ikiye ayrılır. Biri mutlak butlan diğeri ise nisbi butlandır. Butlan esas anlamda mutlak butlanı ifade eder. Nisbi butlan iptal edilebilirliktir. Aradaki farkı vurgulamak için yukarıdaki gibi bir durumda mutlak butlan batıl ya da kesin hükümsüz ifadesi kullanılır.
Kesin hükümsüzlük durumu da herkes tarafından her zaman ileri sürülebilir. İşlemi hükümsüz kılmak için bir beyanda bulunmaya ya da dava açmaya gerek yoktur.
Mutlak Butlan Sebepleri
1. Tam ehliyetsizlik,
2. Kanunun emredici hükümlerine, ahlaka, kamu düzenine, kişilik haklarına aykırı veya konusu imkânsız olması(TBK 27/I)
3. Hukuki işlemin geçerliliği için aranan şekil şartına uyulmamış olması,
4. İşlemin muvazaalı olmasıdır.
5. Ayrıca tasarruf işlemlerinde tasarruf yetkisinin bulunmaması ve sebebe bağlı işlemlerde borçlanma işleminin(sebebin) geçersiz olması da mutlak butlan sebebidir. Örneğin evli bir kimsenin kefil olabilmesi için eşinin iznini alması gerekir. Bu izni almamışsa yaptığı kefalet sözleşmesi kesin hükümsüz olur. (TBK 584)
C) İptal Edilebilirlik – Özel Hukuk
İptal edilebilirlik; sakat olan işlemin tam olarak hükümsüz hale gelmesi için ihlal edilen geçerlilik şartı ile korunan tarafa bir iptal hakkının tanınmış olmasıdır.
1. Bir sözleşmede bir tarafın irade beyanı; hata, hile veya ikrah(korkutma) sebebiyle sakat ise düzeltilebilir, hükümsüzlük vardır. Kanun iptal hakkının kullanılması için bir yıllık süre öngörmüştür. Bu süre içinde iptal hakkı kullanılırsa işlem kesin hükümsüz olur. Kullanılmazsa sözleşme geçerli olur.
2. Bu durumda geçerlilik şartı eksikliğine rağmen işlem geçerlidir. Ancak iptal hakkı kullanılırsa işlem baştan itibaren geçersiz hale gelir. Gabin halinde durum böyledir.(TBK 28)
Gabin – Aşırı Yararlanma) TBK m. 28
Bir sözleşmede karşılıklı edimler arasında açık bir oransızlık varsa, bu oransızlık, zarar görenin zor durumda kalmasından veya düşüncesizliğinden ya da deneyimsizliğinden yararlanılmak suretiyle gerçekleştirildiği takdirde, zarar gören, durumun özelliğine göre ya sözleşme ile bağlı olmadığını diğer tarafa bildirerek ediminin geri verilmesini ya da sözleşmeye bağlı kalarak edimler arasındaki oransızlığın giderilmesini isteyebilir.
Zarar gören bu hakkını, düşüncesizlik veya deneyimsizliğini öğrendiği; zor durumda kalmada ise, bu durumun ortadan kalktığı tarihten başlayarak bir yıl ve her hâlde sözleşmenin kurulduğu tarihten başlayarak beş yıl içinde kullanabilir.
