İspat Araçları (Deliller)
Bir iddianın doğru olduğuna hâkimi inandırmak için başvurulan araçlara ispat araçları denir. İspat araçları delillerdir. Deliller mahkeme dışında gerçekleşmiş olan olayların temsilen yargılamaya aktarılmasına yararlar. Bu sayede geçmişte ve hâkim dışında gerçekleşen olay hakkında hâkimde kanaat uyandırmaya çalışılır.
Delil Gösterilmesi
Deliller, tarafların üzerinde anlaşamadıkları ve uyuşmazlığın çözümünde etkili olacak, çekişmeli vakıaların ispatı için başvurulan vasıtalardır.
– Deliller dava dilekçesinde veya cevap dilekçesinde ileri sürülmelidir.
– Dilekçede sunduğumuz ancak dosyaya eklemediğimiz deliller için hakim iki haftalık kesin süre verir.
Deliller kural olarak, ispat yükünü (delil ikame yükünü) taşıyan kişi tarafında gösterilir. İleri sürdüğü vakıaların doğruluğunu iddia eden taraf bunu deliller sunarak kanıtlamaya çalışacaktır. Taraflar ellerindeki delilleri dilekçelerine ekleyerek sunmalıdırlar. Başka yerlerden gelecek deliller var ise bunların getirilmesini sağlamak için de gerekli posta giderlerini vermek zorundalardır.
Taraflar delilleri dilekçelerinde sunmamış iseler, başka yerden getirtilecek deliller hakkında da açıklama yapmamış iseler, bu durum en geç ön inceleme aşamasında tespit edilmeli ve bu eksikliğin giderilebilmesi için iki haftalık kesin süre verilmelidir. Bu süre içerisinde eksiklik giderilmez ise taraf o delile dayanmaktan vazgeçmiş sayılacaktır. Delillerin sunulması bakımından sonuçları farklı olduğundan üç aşama ayrılmalıdır.
Dilekçeler Aşaması: Delileri dilekçeye eklemeli, ya da başka yerden getirilecek dilekçeler var ise bunların bilgisini vermelidir.
Ön İnceleme Aşaması: Ön inceleme aşamasına kadara verilmeyen delillerin verilmesi, ya da başka yerlerden getirtilecekler hakkında bilgi sunulması ve bunlarında verilecek kesin sürede tamamlanması gerekmektedir.
Tahkikat Aşaması: Tahkikat aşamasında istisnalar dışında (mazur görülebilecek bir durumun varlığı halinde)delil ileri sürülemez. Bu durum iddia ve savunmanın genişletilmesi yasağının bir sonucudur.
Mahkemeye delilerini sunan taraf daha sonra bu delillere dayanmaktan vazgeçemez. Vazgeçilmesi ancak diğer tarafın açık iznine bağlıdır. Deliller sunulurken hangi delilin hangi vakıanın ispatında kullanılacağı açıkça belirtilmelidir. Taraflarca bildirilen, başka yerlerde bulunan ve mahkemeye getirilmeyen deliller o yerde istinabe yoluyla toplanabilir.
Delillerin Gösterilmesi İle İlgili Bazı Özel Bilgiler
- Taraflardan biri kanundaki sınırlamalardan dolayı delilleri ileri süremiyorsa ıslah ile ileri sürebilir.
- Taraflardan birisi sonradan delil ileri sürerse hâkim tarafından delil avansının yatırılması için kesin süre verilir.
- Hâkimin resen araştırma ilkesinin olduğu bir davada hakim resen bir delile dayanıyorsa ve taraf da gider avansını yatırmazsa bir haftalık kesin süre verilir. Yine yatırmaz ise gider Hazineden karşılanır. Dava sonunda haksız çıkan taraftan alınır.
- Bilirkişi ve keşif delilene yargılamanın her aşamasında başvurulabilir.
- Deliller davaya bakan mahkeme huzurunda, mümkün olduğu kadar birlikte ve aynı duruşmada incelenir. Başka yerde bulunan ve mahkemeye getirilemeyen deliller, o yerde istinabe yoluyla toplanabilir.
- Kişi dayandığı delilden ancak karşı tarafın izniyle vazgeçebilir.
- Hâkim delili incelemeden karar veremez.
Hukuka aykırı Yollardan Delil Elde Edilmesi
Bazı deliller uygulanan yöntem nedeniyle yasaklanmıştır. Delil elde edilirken uygulanan metot hukuka aykırı ise bu delil de hukuka aykırı olur. Delil yasak bir delil değildir ancak elde ediliş biçimi yasaktır. İspat yasağı metodu delil değerlendirmesi yasağından farklıdır. İspat yasağı metodu belli şekilde elde edilmiş delillerin elde edilme biçimin yasaklamaktadır. Örneğin işkence ile delil elde etme.
Hukuka aykırı yolla elde edilmiş olan delillerin mahkemeye sunulması halinde bu delillerin değerlendirmesi yasaktır. HMK m.189 göre “Hukuka aykırı elde edilmiş olan deliller, mahkeme tarafından bir vakıanın ispatında dikkate alınmaz.” Mahkeme hukuka aykırı yolla elde edilen delili kendiliğinden dikkate alır, bu tür delili değerlendirmez.
Kanuna aykırı bir biçimde elde edilen delillerin mahkeme tarafından kullanılması demek, delil sunan tarafın bu delili dürüstlük kuralına aykırı bir biçimde elde etmesini görmezden gelme anlamı taşır.
Hukuka aykırı olarak elde edilmiş deliller, anayasada teminat altına alınmış bulunan temel hakların ya da özel yaşam alanının veya kişilik haklarının ihlal edilmiş suretiyle elde edilmiş ise mahkemede delil olarak değerlendirilmemelidir.
