İş Kanunu’nun Uygulama Alanı
A. Kişi Bakımından Uygulama Alanı
İş Kanunu, bazı istisnalar dışında, bütün işverenler ile işveren vekilleri ve işçiler hakkında uygulanır. Öncelikle, İş Kanunu hükümleri sadece iş sözleşmesi ile çalışan işçiler hakkında uygulanır. Dolayısıyla, iş sözleşmesi dışında eser ve vekalet gibi sözleşmelerle çalışan işçiler İş Kanunu’nun kapsamı dışında kalırlar. Ayrıca, çırak ve stajyerler işçi sayılmadıkları için İş Kanunu kapsamı dışında kalırlar.
İş Kanunu’nun uygulama kapsamı dışında kalan kişiler 4. maddede belirtilmiştir. Buna göre, aşağıda belirtilen kişiler hakkında İş Kanunu hükümleri uygulanmaz:
Çıraklar ve Stajyerler: Daha önce defaatle belirttiğimiz üzere, çıraklar ve stajyerler işçi statüsünde olmadıkları için bunlar hakkında İş Kanunu hükümleri uygulanmaz.
Diğer İş Kanunlarının Kapsamına Girenler: Deniz İş Kanunu ve Basın İş Kanunu kapsamına giren işçiler hakkında İş Kanunu hükümleri uygulanmaz.
Profesyonel Sporcular: Profesyonel sporcular, sporu meslek ve sürekli bir gelir edinmek için yapan, bir ücret karşılığında antrenör veya spor öğreticisinin idaresi altında düzenli olarak antrenman yapan ve belirli bir spor dalında uzmanlaşan kişilerdir. Profesyonel sporcular da işverene iş sözleşmesi ile bağlı bulundukları için işçi sayılır fakat haklarında İş Kanunu hükümleri uygulanmaz. Bu kişiler hakkında ilgili federasyon mevzuatı, ilgili federasyon mevzuatından hüküm bulunmayan durumlarda ise Türk Borçlar Kanunu hükümleri uygulanır.
Kulüp bünyesinde çalışan aşçı, şoför, masör, malzemeci, temizlikçi, medya sorumlusu vb. kişiler hakkında ise İş Kanunu hükümleri uygulanır. Yargıtay konuya ilişkin son kararlarında antrenörler hakkında da İş Kanunu hükümlerinin uygulanacağına hükmetmiştir.
Rehabilite Edilenler: Rehabilitasyon (işe alıştırma) deyimi, sigortalılardan sürekli iş göremez veya malul hale gelmiş yahut da gelebilecekleri tıbben kabul edilenlerin, kendi mesleklerinde veya yeni bir meslekte çalışabilmelerini sağlamak amacı ile yapılan tıbbi bakım ve mesleki eğitimi ifade eder. Bu kapsamda çalışan kişiler ortada bir iş ilişkisi bulunmadığı için işçi olarak kabul edilmezler. Dolayısıyla bu kişiler hakkında İş Kanunu hükümleri uygulanmaz.
B. İş Türü Bakımından Uygulama Alanı
İş Kanunu, bazı istisnalar dışında, bütün işyerlerine, bu işyerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine ve işçilerine faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. Dolayısıyla, kural olarak, bütün iş türleri hakkında bedeni veya fikri güce dayandığına bakılmaksızın İş Kanunu hükümleri uygulanır. Fakat bazı iş türleri İş Kanunu’nun kapsamı dışında bırakılmıştır.
Aşağıdaki iş türleri, İş Kanunu’nun tamamen kapsamı dışındadır:
Tarım ve Orman İşleri: 50’den az (50 dahil) işçi çalıştırılan tarım ve orman işlerinin yapıldığı işyerlerinde veya işletmelerinde İş Kanunu hükümleri uygulanmaz. Tarım ve orman işlerinin kapsamı 11. maddede tek tek sayılmış olsa da genel olarak tarım, hayvancılık ve ormancılık işleri hakkında İş Kanunu hükümleri uygulanmaz.
Fakat aşağıdaki işler hakkında işçi sayısı 50’den az olsa bile İş Kanunu hükümleri uygulanır:
- Tarım ürünlerinin işletilmesi faaliyetleri İş Kanunu’nun uygulama alanı içerisinde yer alır . Örneğin, domates üretimi İş Kanunu’nun kapsamı dışında kalırken; üretilen domateslerin işlenerek salça haline getirilmesi, İş Kanunu’nun uygulama alanına girer.
- Tarım aletleri, makine ve parçalarının yapıldığı atölye ve fabrikalarda görülen işler hakkında İş Kanunu hükümleri uygulanır.
- Tarım işletmeleri üzerinde yapılan her türlü yapı işleri, İş Kanunu kapsamındadır. Fakat, aile ekonomisi sınırları içinde kalan yapı işleri İş Kanunu’nun kapsamı dışındadır. Örneğin, kümes yapım işi İş Kanunu’nun kapsamı dışındayken, modern bir tavuk çiftliği inşaatı İş Kanunu kapsamındadır.
- Halka açık veya işyerlerinin eklentisi durumunda olan park ve bahçe işleri de İş Kanunu kapsamındadır. Örneğin, bir parkta çiçeklendirme çalışması yapılıyorsa buradaki işçiler için İş Kanunu hükümleri uygulanır.
- Yargıtaya göre, tarım ve orman işletmelerindeki bitki ve hayvan üretimi, bakım ve yetiştirmesi dışında kalan işler İş Kanununa tabidir. Örneğin; bu gibi yerlerde çalışan bekçi, şoför, büro şefi, muhasebeci gibi kişiler İş Kanunu’na tabidir.
Şu halde, İş Kanunu’nun kapsamı dışında bırakılanlar pilot, hostes, kabin görevlisi, telsizci gibi uçuş personelidir. Yargıtay, hava taşıma işinde çalışmaksızın eğitmen olarak görev yapan pilotun da İş Kanunu kapsamında olduğuna hükmetmiştir.
Deniz Taşıma İşleri: Deniz taşıma işleri de İş Kanunu kapsamı dışındadır. Fakat bu kuralın da istisnaları düzenlenmiştir. Buna göre;
- Kıyılarda veya liman ve iskelelerde gemilerden karaya ve karadan gemilere yapılan yükleme ve boşaltma işleri İş Kanunu kapsamındadır.
- Deniz İş Kanunu kapsamına girmeyen ve tarım işlerinden sayılmayan, denizlerde çalışan su ürünleri üreticileri ile ilgili işler İş Kanunu kapsamındadır.
Hava Taşıma İşleri: Hava taşıma işleri İş Kanunu’nun kapsamı dışındadır. Fakat, havacılığın bütün yer tesislerinde yürütülen işler İş Kanunu kapsamındadır. Dolayısıyla, hava taşıma işlerini havada yapılan yolcu veya yük taşıma işleri olarak anlamak gerekir. Bu bağlamda, bilet satışı yapan, depo, atölye ve hangarlarda çalışan, taşıt araçlarını yapan, onaran ve bakımını üstlenen kişiler İş Kanunu kapsamına girerler.
El Sanatı İşleri: Bir ailenin üyeleri ve dereceye kadar (3. derece dahil) hısımları arasında dışardan başka biri katılmayarak evlerde ve el sanatlarının yapıldığı işler İş Kanunu’nun kapsamı dışındadır. El sanatı işlerinin İş Kanunu’nun kapsamı dışında olabilmesi için; evde yapılıyor olması, bir ailenin üyeleri ile üçüncü dereceye kadar hısımları tarafından yapılıyor olması ve dışarıdan birinin katılmaması şarttır. Sözü edilen işler, halıcılık, dokumacılık, kunduracılık, işlemecilik gibi el emeğine dayanan faaliyetlerdir.
Ev Hizmetleri: Bir evin günlük ihtiyaçlarını karşılamak için yapılan ev hizmetleri İş Kanunu’nun kapsamı dışındadır. Dolayısıyla ev hizmetlerinde çalışan aşçı, uşak, temizlikçi gibi kişiler hakkında İş Kanunu hükümleri uygulanmaz.
Yargıtaya göre; çalışmayan aile bireylerini evden alarak alışverişe, şehir içinde gezmeye götüren, boş zamanında ev ve eklentilerinde zamanını geçiren şoför işçidir. Evde hastaya bakan hemşire ve çocuk eğiticisi işçi olarak değerlendirilmelidir. Ev sahibine ait ev ve bahçesinde ev hizmeti yanında bekçilik yapan ve ağırlıklı hizmeti bekçilik olan işçi, İş Kanunu kapsamında sayılmalıdır.
C. Yer Bakımından Uygulama Alanı
İş Kanunu, bazı istisnalar dışında, bütün işyerlerinde uygulanır. Fakat, 3’ten az kişinin çalıştığı esnaf işletmeleri hakkında İş Kanunu hükümleri uygulanmaz. O halde, 3 ve daha fazla kişinin çalıştığı esnaf işletmeleri hakkında da İş Kanunu hükümleri uygulanacaktır. Yargıtaya göre, hükümde öngörülen 3 kişinin hesabında işveren de dikkate alınmalıdır.
D. Zaman Bakımından Uygulama Alanı
İş Kanunu hükümleri, işyerleri, işverenler, işveren vekilleri ve işçiler hakkında bu sıfatı kazandıkları andan itibaren uygulanır. O halde, işçiler ve işverenler iş sözleşmesinin yapılmasıyla; işveren vekilleri de işveren tarafından temsil yetkisinin verilmesiyle İş Kanunu’na tabi olurlar. Bu sebeple, işverenin işyerini, işveren vekillerini ve çalıştırdığı işçilerini 1 ay içerisinde Çalışma ve İş Kurumu İl Müdürlüğüne bildirmemesi İş Kanunu hükümlerinin uygulanmasına engel değildir. Bu kişiler bu sıfatları kaybettikleri andan itibaren İş Kanunu’nun kapsamı dışında kalırlar.
E. Diğer Kanunların Uygulama Alanları
Sendikalar ve Toplu İş Sözleşmesi’nin uygulanması bakımından işçi, işveren ve işyeri kavramları İş Kanunu’nda tanımlandığı gibidir.
Deniz İş Kanunu, denizlerde, göllerde ve akarsularda Türk Bayrağını taşıyan ve 100 ve daha yukarı grostonilatoluk gemilerde bir hizmet sözleşmesi ile çalışan gemi adamları ve bunların işverenleri hakkında uygulanır. Basın İş Kanunu ise, Türkiye’de yayınlanan gazete ve süreli yayınlarla haber ve fotoğraf ajanslarında her türlü fikir ve sanat işlerinde çalışan ve İş Kanunu’ndaki işçi tarifinin kapsamı dışında kalan kimselerle bunların işverenleri hakkında uygulanır. Bu kanunun kapsamına giren fikir ve sanat işlerinde ücret karşılığı çalışanlara gazeteci denir.
İş Kanunu ile Basın İş Kanunu arasında genel kanun özel kanun ilişkisi yoktur. Dolayısıyla, Basın İş Kanunu’nda hüküm bulunmayan hallerde İş Kanunu değil, Türk Borçlar Kanunu hükümleri uygulanır. Yine aynı şekilde, İş Kanunu ile Deniz İş Kanunu arasında da genel kanun özel kanun ilişkisi yoktur. Dolayısıyla Deniz İş Kanunu’nda hüküm bulunmayan hallerde de Türk Borçlar Kanunu hükümleri uygulanır.
İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ise; kamu ve özel sektöre ait bütün işlere ve işyerlerine, bu iş-yerlerinin işverenleri ile işveren vekillerine, çırak ve stajyerler de dahil olmak üzere tüm çalışanlarına faaliyet konularına bakılmaksızın uygulanır. İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’nda yer alan hükümlerden yararlanabilmek için İş Kanunu kapsamında bulunmak gerekmez. Ancak aşağıda belirtilen faaliyetler ve kişiler, bu kanunun kapsamı dışındadır:
- Fabrika, bakım merkezi, dikimevi ve benzeri işyerlerindekiler hariç Türk Silahlı Kuvvetleri, genel kolluk kuvvetleri ve Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığının faaliyetleri,
- Afet ve acil durum birimlerinin müdahale faaliyetleri,
- Ev hizmetleri,
- Çalışan istihdam etmeksizin kendi nam ve hesabına mal ve hizmet üretimi yapanlar,
- Hükümlü ve tutuklulara yönelik infaz hizmetleri sırasında, iyileştirme kapsamında yapılan işyurdu, eğitim, güvenlik ve meslek edindirme faaliyetleri.
Ragıp Karakuş, “İş Hukuku Ders Notu”, s. 17-20, www.ragipkarakus.com (19.09.2021).
