BORÇ VE SORUMLULUK
Borcun konusu, borçlunun alacaklıya borçlanmış olduğu edimdir. Borç, borçlunun borçlanmış olduğu edimi yerine getirme yükümlülüğünü ifade eder. Alacaklı, edimini kendi rızasıyla ifa etmeyen borçluyu zorlayacak bazı imkânlara sahip olmalıdır. Modern hukuk düzenleri, ilke olarak her borç ilişkisinde borç yanında bir de sorumluluk unsurunun varlığını zorunlu görmüştür. Sorumluluk, borcun yaptırımıdır.
Sorumluluk, edimini ifa etmeyen borçlunun malvarlığının devlet organları aracılığıyla alacaklının el koymasına tabi tutulmasıdır. Burada borçlu, borçlanmış olduğu edimin ifasını, alacaklıya karşı malvarlığıyla garanti etmektedir.
Borçlunun, edimin ifası için alacaklıya karşı malvarlığıyla sorumlu olması, gerçek ve teknik anlamda sorumluluktur. Ancak, sorumluluk kavramı diğer bazı anlamlarda da kullanılmaktadır. Bunların başında belirli bir zararı tazmin yükümlülüğü gelir. Sorumluluk hallerini (sözleşme sorumluluğu, sözleşme dışı kusur sorumluluğu, sebep sorumluluğu) düzenleyen hukuk dalına “sorumluluk hukuku” denilir. Kefilin sorumluluğu, satıcının satılan şeyin ayıbından doğan sorumluluğu da teknik anlamda sorumluluk değildir. Teknik anlamda sorumluluğa “….ile sorumluluk”, diğer sorumluluğa ve özellikle tazmin yükümlülüğünü gerektiren sorumluluğa ise “….den sorumluluk” denilebilir.
“….ile sorumluluk”ta borçlunun alacaklıya karşı “malvarlığı ile sorumluluğu”, “….den sorumluluk”ta ise zarar verenin bir haksız fiilden, özen borcunun ihlalinden veya tehlike halinden ya da sözleşmenin ihlalinden doğan zararın tazmini yükümlülüğü mevcuttur.
SORUMLULUĞA HÂKİM OLAN İLKELER
1. Bireysel sorumluluk ilkesi
Borçlu, birey olarak sorumludur. Üçüncü bir kişinin, bir aile üyesinin sorumlu olması söz konusu değildir.
2. Ayni sorumluluk ilkesi
Borçlu edimi ifa etmezse, alacaklı sadece onun malvarlığına başvurabilir. Alacaklının, borçlunun şahsına el koyması mümkün değildir. Borçlunun hapsedilmesi veya borcu için çalıştırılması söz konusu olmaz.
3. Tam sorumluluk ilkesi
Borçlu ilke olarak bütün malvarlığıyla sorumludur. Malvarlığının paraya çevrilen kısmının tamamı ile sorumluluktur, ama bazı mallara haciz konulamaz, şahsi ihtiyacı için kullanılan eşyalar haciz edilemez.
4. Kıymet itibariyle sorumluluk ilkesi
Alacaklı, borçlunun malvarlığının aktif kısmı paraya çevrilerek tatmin edilir. Alacaklı, alacağını icra organlarınca satılan malların satış bedelinden alır. Buna, kıymet itibariyle sorumluluk ilkesi denir. Alacaklı borçlunun mallarını aynen kazanamaz.
SORUMLULUK TÜRLERİ
1. Şahıs ile sorumluluk
Alacaklının, borçlunun şahsına el koymasıdır. Bu tür sorumluluğa ilkel hukuk sistemlerinde rastlanır. Türkiye’de 1929 yılında kaldırılmıştır. Bugün borç için hapis, istisnai hallerde uygulanmaktadır.
2. Malvarlığı ile sorumluluk
Burada sorumluluğun konusu, borçlunun şahsi değil, malvarlığıdır.
a. Sınırsız malvarlığı ile (tam) sorumluluk
Burada alacaklı, ilke olarak borçlunun bütün mallarına el koyabilir. Kanun koyucu, bazı ekonomik ve sosyal düşüncelerle tam sorumluluğu sakıncalı bulmuştur. İcra İflas Kanunu, borçlunun mesleği ve ibadeti, yatması ile ilgili mallarla bunlara benzer diğer bazı malları haciz dışı bırakmıştır.
b. Sınırlı malvarlığı ile sorumluluk
1) Konu itibariyle sınırlı malvarlığı ile sorumluluğu: Burada borçlu, belirli bir konuda sorumludur. Örneğin devlete intikal eden mirasta, devlet sadece aktiflerden sorumludur, borçtan değildir.
2) Miktar itibariyle sınırlı malvarlığı ile sorumluluğu: Borçlunun sorumluluğu borcun miktarı ile sınırlandırılmıştır. Örneğin kefilin sorumluluğu, kefalet sözleşmesindeki miktar kadardır.
