2 Padişah – 2 Harita, Piri Reis Kimdir? Eserleri ve Hazin Sonu…

Piri Reis’in Hayatı ve Eserleri

Tam adı Piri Muhyiddîn İbn Hacı Mehmed olan Piri Reis (1465-1554) tarihleri arasında yaşamış benzersiz bir kartograf, kâşif ve denizcilik tarihinde izler bırakmış olan bir kaptandır. 16. Yüzyıl’da Osmanlı Devleti’nin Akdeniz’i bir Türk gölü haline getirmesinde büyük payı olan biri olması bakımından ayrıca önemlidir. Dönemin en önemli gemi yapım ve onarım merkezlerinden ve Osmanlıların deniz üssü olarak kullandığı Gelibolu’da doğdu. Kaptan-ı Derya (Kaptan Paşa) olan amcası Kemal Reis ile daha, çok küçük yaştayken birçok denizi dolaşma fırsatı elde etti.

 İspanya baskısından kaçan Müslüman kesimin Endülüs üzerinden Kuzey Afrika kıyılarına taşınması başta olmak üzere çok sayıda önemli sefere katıldı. Piri Reis için bu seferler yerine getirilmesi gereken görevler olmanın yanı sıra ileri tarihte yazacağı kitaplar ve çizeceği haritalar için eşine az rastlanır araştırma kaynakları niteliğindeydi.

Denizcilik ile denizler ile ilgili farklı araştırmalar yapıp bilgiler edindiği bu dönemin ardından hayat bulan eserleri ile hem denizcileri hem de Dünya üzerinden henüz keşfedilmemiş olan bölgeler hakkında Osmanlı Devlet yöneticilerini bilgilendirmiş ve denizlerde Osmanlı’nın egemenliğini sürdürmesini sağlamıştır. 1511’de amcası vefatı edince Gelibolu’ya dönen ve iki sene boyunca engin denizlerden uzak duran Denizci Piri Reis, bu zamanı, onu denizcilik tarihinin seçkin insanları arasına alacak yapıtlarını oluşturmakla geçirdi.

Gelibolu’da bulunduğu dönemlerde Yavuz Sultan Selim Mısır kentine savaş açtı ve deniz üzerinden destek sağlama amacı ile İskenderiye’ye yola çıkan filoya kadırgası yardımı ile Piri Reis de katıldı. Özellikle engin bilgeliğin en önemli merkezlerinden olan İskenderiye’yi almak için büyük faydalar gösterince Sultanın ilgisini çekti ve bu yakınlaşmanın sağlamış olduğu fırsat sayesinde önceden hazırlamış olduğu büyük bir haritayı Sultana sundu. Birinci Dünya Haritası olarak geçen ve günümüze sadece bir parçası kalan haritanın diğer yarısının ne olduğu bilinmemektedir. Piri Reis Dünya Haritasının elimizde bulunan kısmında, Atlas Okyanusu’nun iki yakasını kapsayacak şekilde Batı Afrika kıyıları, Asor, Kanarya ve Yeşilburun adaları; Atlas Okyanusu, Güney Amerika ve Orta Amerika’nın bazı kısımları, Florida ve Antiller bulunmaktadır. Piri Reis dünya haritasına çizimlerin yanı sıra ilgili yerlerin özelliklerini, ne zaman ve kimin keşfettiğini, haritayı çizerken hangi haritalardan yararlandığını belirten bir takım açıklamaları da eklemiştir.

Mısır seferinden sonra Piri Reis tekrar Gelibolu’ya dönerek Akdeniz’de gemi ulaşımını kolaylaştıracak olan bilgilerin bulunduğu Kitab-ı Bahriye’yi yani Denizcilik Kitabı’nı hazırladı. Bu kitap Ege ve Akdeniz için tam bir deniz kılavuzu niteliğindedir
Günümüzde denizcilerin başucu kitabı niteliğinde olan Kitâb-ı Bahriye’nin tanınan bir eser haline gelmesi Piri Reis’in İbrahim Paşa ile tanışması sayesinde oldu.

Bu tarihlerde Mısır kentinde isyan çıkmış ve isyanın bastırılması için İbrahim Paşa’ya görev verilmiştir. İbrahim Paşa komutasında olanlardan biri de Piri Reis’tir. Piri Reis’in yolculuk boyu sürekli bazı notları incelediğini fark eden İbrahim Paşa, bu notların ne olduğunu sormuştur. Piri Reis cevaben, Denizlerde güvenli şekilde yolculuk yapmak için tuttuğu bir takım notlar olduğunu söylemiştir. Notları inceleyen Paşa notları çizimleri çok beğenmiş; Piri Reis’ten bu çalışmaları gözden geçirmesini ve yeniden bir araya getirmesini istemiştir. Piri Reis, hazırlanan kitabı Paşa’nın teşviki ve desteği sayesinde Kanunî S. Süleyman’a sunmuştur.

Piri Reis Birinci Dünya Haritasından 15 yıl sonra 1528’de öncekine göre bilgi ve teknik anlamda çok daha üstün ikinci bir dünya haritasını daha çizmiştir. Birinci Dünya Haritasında olduğu gibi bu harita da parçalanmış ve sadece bir parçası günümüze ulaşabilmiştir.  Bugün elimizde olan parçasında Grönland’ı, Kuzey ve Orta Amerika sahillerini görebilmekteyiz. Piri Reis 15 yıl boyunca yaptığı tüm keşifleri izlemiş, önceki haritada bulunan bazı hataları düzeltmiş ve boş bıraktığı bazı yerleri tamamlayarak düzenlemiştir.

Birinci Dünya Haritası ve Kitâb-ı Bahriye padişahlar tarafından büyük ilgi görünce doğal olarak Piri Reis’in devlet adamları arasında önemli bir yer edinmesine ve takdir görmesine olanak sağlamıştır. Gelişmeler Piri Reis’in giderek bir coğrafya bilgini, ünlü bir denizci olarak tanınmasına ve Osmanlı ordusunda önemli bir yeri olan Hint Donanması Kaptanlığına getirilmesini sağlamıştır.

Pîrî Reis, Kanûnî devrinde Portekiz ile sürekli savaş halindeydi.80 yaşındayken Aden şehrindeki Arap isyanını bastırmakta başarılı olduğu için kendisine yeni bir görev verildi. Süveyş’ten donanma ile Basra’ya gidip, buradaki 15.000 askeri ve diğer gemileri de yanına alarak, Hürmüz Adası’nı ele geçirmesi istendi.Bu adaya mümkün olduğunca Portekizlilere bulaşmadan ulaşması isteniyordu. Hint Okyanusu’na otuz civarı gemi ile açılan Pîrî Reis, kendisinden iki kat sayıca fazla Portekiz gemisini burada yenmeyi başardı. Savaştan kurtulup kaçan kimi Portekizliler Hürmüz adasındaki kaleye sığındı. Kalenin etrafı sarıldı fakat buradaki Portekiz garnizonu hazırlıklı olduğu için işgal edilemedi. Kuşatma kaldırıldı. Bazı tarihçiler bu kuşatmanın kaldırılma nedeninin Pîrî Reis’in Portekizlilerden rüşvet alması olduğunu iddia ederler. Bölge halkının Portekizlilere yardımı üzerine kızan Pîrî Reis, burayı yağmaladı.

Bu yağma onu idam sürecine götüren olayı başlattı.  Piri Reis Portekiz donanmasının geniş bir kuvvetle Basra körfezini kapatmak üzere yola çıktığını haber aldı. Basra valisi Ramazanoğlu Kubad Paşa’dan yardım istedi. Fakat vali onu bu yağmadan dolayı tutuklamak ve mallarına el koymak istedi. Pîrî Reis’in donanması bakım ve onarım yaptırıyordu. Portekizlilerin ablukasına maruz kalmamak için askerlerini bırakarak 3 gemi ganimet ile Süveyş’teki donanma merkez tersanesine geri döndü. Basra valisinin şikayeti Mısır valisine ulaştı. Pîrî Reis tutuklandı. Mısır valisinden divana iletilen konuda Pîrî Reis kuşatmayı kaldırmak ve donanmayı bırakmak suçlarından yargılandı. Kendisi bakımsız donanma ile denize açılmasının sakıncalarını dile getirdiyse de suçlu bulunmasına engel olamadı. Kanûnî Sultan Süleyman’ın fermanı üzerine 1553’te Kahire’de boynu vurularak idam edildi. İdam edildiğinde 80 yaşının üzerinde olan Pîrî Reis’in terekesine devletçe el konuldu.

Benzer tarih videoları için kanala abone olmayı unutmayınız.

Kaynakça:
İnan, A., Piri Reis’in Hayatı ve Eserleri, Türk Tarih Kurumu, 1992.
Ak, M. ve Demirsoy, S., “Büyük Osmanlı Denizcisi ve Coğrafyacısı Piri Reis”, Yedikıta Dergisi, 2013.
Ak, M., “Derya Aleminden Bir Yadigar: Kitâb-ı Bahriye”, Derin Tarih, Sayı: 13, 2013.
Ak, M., “Piri Reis Haritası 500 Yaşında”, Yedikıta Dergisi, 2013.
• Arı, B., “Piri Reis”, Derin Tarih, Sayı: 13, 2013.

Yazar: Taner Tunç